responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3678

 

تَفْرِقه (1) ، اصطلاحی در بحثها و تحلیلهای اجتماعی ، متضاد وحدت و اتحاد. تفرقه به معنای پراکنده کردن و جداجداکردن (شاد، ذیل واژه ) و تَفَرُّق به معنای پراکنده شدن ، جداجدا شدن و گراییدن به فَرْق (تفاوت ، فاصله ، جدایی ) یا فِرْق (نیمه ، بخش و شعبه ) یا فِرقه (گروهی کوچک ، انشعاب یافته از یک جمعیت بزرگتر) است . تفرقه و تفرّق در قرآن و احادیث ، در مقابل وحدت و اتحاد، گاه در کنار اختلاف و گاه به جای آن به کار رفته است .

در روایات مأثور از ائمه علیهم السلام و صحابه و تابعین ، عبارت قرآنی «اِنَّ هذِهِ اُمَّتُکُم اُمَّةً واحِدَةً...» (انبیاء: 92؛ مؤمنون : 52) به «ه'ذا دینُکم دینٌ واحدٌ» تفسیر شده (طبری ، ج 17، ص 67؛ طبرسی ، ج 7، ص 99) و بیشتر مفسران پیام این آیه را امر به اجتماع و اتحاد و نهی از تفرقه در دین و فرقه فرقه شدن مسلمین دانسته اند (برای نمونه رجوع کنید به طوسی ، ج 2، ص 546؛ قرطبی ، ج 4، ص 159، ج 11، ص 338ـ339). اما در آیات بعدی این آیه ، در سوره های انبیاء و مؤمنون ، فرقه فرقه شدن امت واحده ، بر اثر اَعمال تفرقه انگیز امتهای پیشین ، نکوهش شده است ( رجوع کنید به انبیاء: 51ـ91، 93ـ94؛مؤمنون : 31ـ51، 53ـ54) و در چهار موضع از قرآن کریم ، همراه با تعبیر «امّة واحدة »، آمده است که اگر خداوند می خواست تمامی مسلمانان و پیروان ادیان دیگر را به صورت امتی واحد در می آورد ( رجوع کنید به مائده : 48؛ هود: 118؛ نحل : 93؛ شوری ': 8)؛ بنابراین ، تا زمانی که خداوند چنین اراده ای نکرده است ، وحدت جامعة بشری و جوامع دینی همواره دستخوش اختلال خواهد بود. بعلاوه ، در قرآن کریم اختلاف در جوامع دینی ، به رغم ماهیت اولیة آنها که امت واحده هستند، فرآیندی طبیعی به حساب آمده ( رجوع کنید به بقره : 213؛ یونس : 19؛ هود: 118؛ شوری ': 8، 10؛ مائده : 48) و منشأ اختلاف و تفرقه «بَغْی » (خودخواهی و افزون طلبی انسان ) دانسته شده است ( رجوع کنید به بقره : 213؛ آل عمران : 19؛ شوری ': 14). در آیات دیگر به کفر و سرکشی قوم یهود و بفراموشی سپردن یادآوریهای خداوند در میان نصارا اشاره و این دو امر زمینه ساز پیدایی اختلاف در میان ایشان دانسته شده است که تا قیامت باقی می ماند ( رجوع کنید به مائده : 14، 64؛ سجده : 25).

در آیة 105 سورة آل عمران ، به اختلاف و تفرقه اشاره شده است . اختلاف با تفرقه تفاوتی اساسی دارد: اختلاف پدیده ای طبیعی و اجتناب ناپذیر است اما تفرقه امری غیرطبیعی و اجتناب پذیر است . باید اختلاف بینشها و نگرشها را در چارچوب طبیعیشان محدود کرد تا به تفرقه نینجامند. تفرقه هنگامی بروز می کند که موارد وِفاق و اتفاق در نظر گرفته نشوند و بر فَرقها و اختلافها پافشاری شود، به گونه ای که پیروان یک دین با وجود ایمان داشتن به خدای یکتا و پیروی از پیامبر و کتاب و قبله ای واحد، یکدیگر را گمراه ، کافر و اهل باطل بپندارند ( رجوع کنید به آل عمران : 105؛ شوری ': 14؛ بیّنه : 4).

در قرآن اختلاف اساساً امری طبیعی دانسته شده است (هود: 118ـ119)، همچنانکه اختلافاتی از قبیل اختلافات فقهی ، که مانع اتفاق و همبستگی مسلمانان و دینداران نمی شوند، تحریم نشده اند (قرطبی ، ج 4، ص 459)، بلکه اختلافاتی ممنوع شده اند که سبب فساد و فتنه می شوند. برخی عقیده دارند که ریشه کن کردن اختلافها و از بین بردن آنها به طور کامل میسر است ، اما بنا بر قرآن کریم ( رجوع کنید به هود: 118) این امر محال است و در حدیثی نبوی نیز آمده که اختلاف امت اسلام یکی از مظاهر رحمت الاهی است ( رجوع کنید به قرطبی ، ج 4، ص 159؛ در بارة معنای دیگر این حدیث رجوع کنید به ابن بابویه ، 1361 ش ، ص 157).

در احادیث ، افتراق (فرقه فرقه شدن ) نیز امری طبیعی و ناگزیر تلقی شده است ؛ چنانکه از پیامبر اکرم نقل کرده اند که بزودی امت اسلام نیز مانند یهود و نصارا فرقه فرقه خواهد شد ( رجوع کنید به حدیث افتراق * دارمی ، ج 2، ص 241؛ قرطبی ، ج 4، ص 159ـ 160، ج 12، ص 129ـ130 طباطبائی ، ج 3، ص 379ـ 380). افتراق ، تا آنجا که به معنای تفاوت و چندگونگی آرا و اندیشه ها باشد، ناپسند نیست اما آنچه نهی شده تفرقه افکنی و تفرقه انگیزی است .

پیامبر اکرم از مسلمانان با تعبیر «یَدٌ واحدةٌ علی ' مَن سِواهُم » یاد کرده و خواسته است که مسلمانان همواره در برابر دیگران یکپارچه و متحد باشند (صنعانی ، ج 5، ص 226؛ غروی ، ج 2، ص 347)، همچنانکه قرآن کریم نیز تمام مؤمنان را برادران یکدیگر دانسته است (حجرات : 10). بنا بر آیة 73 سورة انفال ، کافران با همة اختلافاتی که با یکدیگر دارند، در مخالفت و رویارویی با مسلمانان هم دست و هم دل اند و اگر مسلمانان با یکدیگر اتحاد و همبستگی نداشته باشند، فتنه و آشوب همه جا را فرا خواهد گرفت . بر این نکته نیز تأکید شده که وحدت منافقان ، صوری یا نمایشی است : «تَحْسَبُهُم جَمیعاً وَ قُلوبُهُم شَتّی '...» (حَشر: 14).

برای درک تأکیدات مستمر و گوناگون قرآن کریم بر وحدت و اتفاق ، باید به وضع اجتماع و محیطی که قرآن در آن نازل شده است توجه کرد. ویژگیهای اخلاقی و اجتماعی و محیطی اعراب ، مانع همبستگی آنها، به عنوان یک امت ، و موجب تفرقه و تکروی آنها می شد. از جملة این ویژگیها، گرایش جدّی به حریت و مقاومت در برابر به بند کشیده شدن بود که حتی هرودوت و دیگر مورخان یونانی و رومی را هم به تعجب واداشت (جوادعلی ، ج 4، ص 408). از همین رو عرب جاهلی ، جز در پاره ای موارد ضروری ، به هیچگونه تعهدی تن نمی داد (همانجا). افراط در اِعمال این خصلت منجر به فردگرایی شدید و عنان گسیختة اعراب و مانع از تشکیل جوامع بزرگ و امت می شد (همانجا). اعراب در واقع تنها عشیره و قبیله را ــ که افرادش با هم نسبت خونی داشتند ــ به رسمیت می شناختند. این ویژگی در تمام عربستان وجود داشت ، اما در مدینه ، به سبب وجود یهودیان و مسیحیان ، اختلافات مذهبی هم بر این ویژگی افزوده می شد و علاوه بر تفرقة اجتماعی ، تفرقة دینی نیز در آنجا بروز می کرد.

در قرآن کریم ، تفرقة دینی در کنار تفرقة اجتماعی نهی و نفی شده است و تفرّق در دین در برابر اقامة دین به کار رفته و عامل تفرقه گرایی مشرکان ، انس و عادت به مظاهر شرک دانسته شده است ( رجوع کنید به شوری ': 13؛ روم : 31ـ32). خداوند پیامبر اسلام را به «استقامت » (بر راه راست ، ثابت ماندن رجوع کنید به راغب اصفهانی ، ذیل «قوم ») در تفرقه زدایی امر کرده است ( رجوع کنید به شوری ': 14ـ15). همچنین ، در ادامة آیة فطرت (روم : 30)، فرقه گراییها و تفرقه انگیزیهای مسلمانان را برابر با شرک ورزیدن و به صفوف مشرکان پیوستن اعلام می کند ( رجوع کنید به روم : 31ـ32). در قرآن کریم ، این عجب و خودپسندی ، که بر پایة آن هر فرقه و گروه به آنچه خود دارند خرسند و شادمان اند و باورها و پایبندیهای فرقه های دیگر را ارج نمی نهند و به سخره می گیرند، سخت نکوهش شده است ( رجوع کنید به مؤمنون : 53؛ روم : 32؛ طبری ، ج 18، ص 23؛ قرطبی ، ج 14، ص 32؛ ابن عاشور، ج 18، ص 72ـ73).

در واقع ، قرآن کریم تفرقه در دین را مطلقاً نفی می کند و حساب اهل تفرقه را از پیامبر اسلام جدا می سازد ( رجوع کنید به انعام : 159؛ طباطبائی ، ج 7، ص 389ـ390). همچنین ، پیامبر اسلام از پای نهادن به مسجد ضِرار (مسجد نفاق )، که منافقان مدینه آن را برای ایجاد تفرقه در میان مسلمانان بنا کرده بودند ( رجوع کنید به طبری ، ج 11، ص 17ـ19)، نهی شد تا مسلمانان دریابند که مسجد

نیز هرگاه به پایگاه تفرقه تبدیل شود، حتی پای نهادن در آن شرعاً روا نیست ( رجوع کنید به توبه : 107ـ110). عالمان مسلمان نیز در بارة وجوب ویران کردن مساجدی که با چنین هدفی ساخته شوند، اتفاق نظر دارند ( رجوع کنید به فخررازی ، ج 16، ص 195؛ قرطبی ، ج 8، ص 254؛ ابن عاشور، ج 11، ص 31).

بنا بر آیات قرآن کریم ، ریشة اصلی تفرقة دینی ، جدایی افکندن و فرق نهادن میان پیامبران و پیروی از دین و شریعت یکی از پیامبران را بهانة مخالفت با دیگر پیامبران قرار دادن است ، به گونه ای که پیروان یک دین ، آیین خود را متفاوت

با دیگر ادیان الاهی و جدا از آنها بدانند ( رجوع کنید به نساء: 150ـ

152). قرآن به مسلمانان توصیه می کند که به همة پیامبران

و کتابهای آسمانی و شریعتهای الاهی ایمان داشته باشند و

بین پیامبران فرق نگذارند (بقره : 136، 285). در واقع ، مُسلِم حقیقی بودن مشروط به چنین ایمانی است ( رجوع کنید به آل عمران : 19ـ20، 84 ـ 85).

قرآن کریم پیشینة تفرقه در دین را به اهل کتاب (یهود و نصارا)، منتسب کرده ( رجوع کنید به شوری ': 14؛ بیّنه : 4؛ قرطبی ، ج 16، ص 12، ج 20، ص 143؛ ابن عاشور، ج 25، ص 56 ـ 58) که آگاهانه ، بر اختلافات مذهبی پافشاری کردند و باب تفرقه در دین را گشودند ( رجوع کنید به بقره : 213؛ آل عمران : 19؛ یونس : 93؛ جاثیه : 17) و امت موسی علیه السلام را نخستین گروهی دانسته که در دین تفرقه کردند ( رجوع کنید به هود: 110؛ فصّلت : 45). قرآن مسلمانان را از اینکه همانند آنان رفتار کنند، بر حذر می دارد ( رجوع کنید به آل عمران : 105؛ طوسی ، ج 2، ص 550). آنان ادعا می کردند که جز یهود و نصارا پیروان هیچ دین دیگری به بهشت نمی روند (بقره : 111) و به مسلمانان می گفتند اگر می خواهید هدایت یابید، یهودی یا نصرانی شوید (بقره : 135). در عین حال ، حقانیت یکدیگر را نیز نفی و همانند بی خبران از دین و مشرکان رفتار می کردند (بقره : 113).

قرآن کریم برای برقرار ماندن وحدت و همبستگی میان مسلمانان ، آنان را به چنگ زدن به ریسمان الاهی امر و از تفرقه افکنی و تفرقه انگیزی نهی می کند: «وَاعْتَصِمُوا بِحَبلِ اللّ'هِ جَمیعاً وَلاتَفَرَّقُوا...» (آل عمران : 103). اعتصام به معنی تمسک و آویختن به یک چیز است ( رجوع کنید به راغب اصفهانی ، ذیل «عصم »). حبل اللّه در روایات به قرآن کریم (طبری ، ج 4، ص 21؛ طوسی ، ج 2، ص 545؛ قرطبی ، ج 4، ص 159؛ بحرانی ، ج 1، ص 305؛ حُوَیْزی ، ج 1، ص 377؛ آلوسی ، ج 4، ص 18)، آل محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم (بحرانی ، ج 1، ص 307؛ حویزی ، همانجا)، قرآن و عترت (آلوسی ، همانجا)، توحید و ولایت (حویزی ، ج 1، ص 378) و چیزهایی از این قبیل تفسیر شده است . برخی از مفسران نیز آن را به معنای دین و آیین اسلام گرفته اند ( رجوع کنید به طوسی ، ج 2، ص 545، 549؛ مُغْنیه ، ج 2، ص 122). بنابراین ، هر رویکرد و عملکردی که محور آن خداجویی و خداخواهی باشد، اعتصام به حبل اللّه است و اگر بر پایة ارتباط با خدا نباشد، تفرقه است .

چنانکه پیشتر در سیاق همین آیه آمده است : «... وَمَن یَعتَصِم بِاللّ'هِ فَقَد هُدِیَ اِلی ' صِراطٍ مُسْتَقیم » (آل عمران : 101). آیة «واعتصموا...» در مدینه نازل شده و ناظر به اختلافات میان دو قبیلة اوس و خَزرَج است که پیش از اسلام دائماً درگیر بودند و به برکت اسلام با هم الفت یافتند. بعدها هم گاه با یادآوری گذشته به نزاع می پرداختند (طبری ، ج 4، ص 19). همچنین به اختلافات مذهبی و تفرقه افکنیهای اهل کتاب ، خاصه یهود، اشاره می کند که حتی بر سر فهم و تفسیر تورات اختلاف داشتند و بر این اساس به گروهها و احزاب متعددی تقسیم شدند و به طرفداری از دو قبیلة اوس و خزرج با هم می جنگیدند (جوادعلی ، ج 6، ص 556). این آیه بیانگر اهمیت اخلاص در دین است ( رجوع کنید به طبری ، ج 4، ص 21 به نقل از ابوالعالیه ) که خداوند همة امتهای پیشین را به آن فرمان داده و آنان گاه سرپیچی کرده و راه تفرقه را پیش گرفته اند ( رجوع کنید به بیّنه : 4). بنابراین ، مسلمانان موظف اند در تمامی اعمال و رفتار خویش فقط خدا را در نظر داشته باشند و خود را مانند بندگان دیگر او ببینند و اگر در برخی عقاید و مناسک با دیگران اختلافهایی دارند، بر آنها پافشاری نکنند و نسبت به فرقه ای که به آن نسبت دارند، تعصب نورزند ( رجوع کنید به قرطبی ، ج 4، ص 159). در احادیث نیز بر گرویدن خالصانه و متوسلانه به قرآن کریم ، به عنوان رمز وحدت اسلامی ، تأکید شده است : «فَعَلیکُم بکتابِ اللّ'ه » (ابن حنبل ، ج 2، ص 212).

در واقع در بیان صریح قرآن کریم ایمان به خدای یکتا و ایمان به آخرت و انجام دادن عمل صالح ، شرط نجات و رستگاری است (مائده : 69) تا اختلافات عقیدتی میان پیروان ادیان یا اختلافات موجود در عقاید مسلمانان ، بهانه ای برای تفرقه انگیزی و متفرق شدن نگردد ( رجوع کنید به شوری ': 13). محور تمام مناسک عبادی اسلامی نیز تفرقه زدایی و متمایل ساختن مسلمانان به جمعیت و جماعت است که این خصوصیت در نمازهای جماعت و جمعه و در مراسم حج مشهودتر است . در یک حدیث مشهور نبوی نیز امت اسلامی به ساختمانی استوار و دیرپا تشبیه شده که اجزای آن یکدیگر را ثابت نگاه می دارند (نسائی ، ج 2، ص 41؛ سیوطی ، ج 2، ص 660).

همچنین ، به رغم آنکه نصارا برای خشنودی خداوند و اصرار بر اخلاص در دین ، به رهبانیت (جمع گریزی و گوشه گیری ) رو آورده بودند (حدید: 27؛ قرطبی ، ج 17، ص 265؛ مجلسی ، ج 65، ص 320)، اسلام با نفی رهبانیت انواع گوناگون تفرقه را، هرچند توجیه دینی و شرعی داشته باشد، بدعت می داند و محکوم می کند؛ چنانکه پیامبر اکرم ، ضمن برخورد جدّی با انزواطلبیها و جمع گریزیها، رهبانیت امت اسلامی را جهاد در راه خدا شناساند (ابن ابی شَیْبَه ، ج 4، ص 565؛ ابن حنبل ، ج 3، ص 82، 266؛ ابن بابویه ، 1417، ص 123؛ متقی ، ج 3، ص 760؛ مجلسی ، ج 79، ص 114). در احادیث دیگر نیز رهبانیت امت خود را هجرت و جهاد و نماز و روزه و حج دانسته است ( رجوع کنید به قرطبی ، ج 17، ص 265؛ مجلسی ، ج 65، ص 320).


منابع :
(1) علاوه بر قرآن ؛
(2) محمودبن عبداللّه آلوسی ، روح المعانی ، بیروت : داراحیاء التراث العربی ، ( بی تا. ) ؛
(3) ابن ابی شیبه ، المصنَّف فی الاحادیث و الآثار ، چاپ سعید محمد لحّام ، بیروت 1409/1989؛
(4) ابن بابویه ، الامالی ، قم 1417؛
(5) همو، معانی الاخبار، چاپ علی اکبر غفاری ، قم 1361 ش ؛
(6) ابن حنبل ، مسندالامام احمدبن حنبل ، بیروت : دارصادر، ( بی تا. ) ؛
(7) ابن عاشور (محمد طاهربن محمد)، تفسیرالتحریر و التنویر ، تونس 1984؛
(8) هاشم بن سلیمان بحرانی ، البرهان فی تفسیر القرآن ، چاپ محمودبن جعفر موسوی زرندی ، تهران 1334 ش ، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(9) عبدعلی بن جمعه حویزی ، کتاب تفسیر نورالثقلین ، چاپ هاشم رسولی محلاتی ، قم ( 1383ـ1385 ) ؛
(10) عبداللّه بن عبدالرحمان دارمی ، سنن الدارمی ، چاپ محمداحمد دهمان ، دمشق : مکتبة الاعتدال ، ( بی تا. ) ؛
(11) حسین بن محمد راغب اصفهانی ، المفردات فی غریب القرآن ، چاپ محمدسید کیلانی ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(12) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر ، بیروت 1401؛
(13) محمد پادشاه بن غلام محیی الدین شاد، آنندراج : فرهنگ جامع فارسی ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1363 ش ؛
(14) عبدالرزاق بن همام صنعانی ، المصنّف ، چاپ حبیب الرحمان اعظمی ، بیروت : مجلس العلمی ، ( بی تا. ) ؛
(15) طباطبائی ؛
(16) طبرسی ؛
(17) طبری ، جامع ؛
(18) طوسی ؛
(19) جوادعلی ، المفصّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام ، بیروت 1976ـ 1978؛
(20) محمد غروی ، الامثال النبویّة ، بیروت 1401؛
(21) محمدبن عمرفخررازی ، التفسیرالکبیر ، قاهره ( بی تا. ) ؛
(22) چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(23) محمدبن احمد قرطبی ، الجامع لاحکام القرآن ، بیروت 1405/1985؛
(24) علی بن حسام الدین متقی ، کنزالعمال فی سنن الاقوال والافعال ، چاپ بکری حیّانی و صفوة سقا، بیروت 1409/ 1989؛
(25) مجلسی ؛
(26) محمدجواد مغنیه ، التفسیرالکاشف ، بیروت 1980ـ1981؛
(27) احمدبن علی نسائی ، کتاب السنن الکبری ، چاپ عبدالغفار سلیمان بنداری و کسروی حسن ، بیروت 1411/1991.

/ محمدعلی لسانی فشارکی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3678
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست