تفرشی ، مصطفی بن حسین ، رجالی و اصولی و فقیه امامی در سدة دهم و یازدهم . شرح حال ، سال و محل تولد او در منابع نیامده است ( رجوع کنید به تفرشی ، ج 1، مقدمه ، ص 8). گفته اند که وی با دانشمندانی چون شیخ محمدتقی مجلسی ، شیخ بهاءالدین عاملی و میرزا محمد رجالی استرآبادی معاصر بوده و از آنان حدیث نقل کرده است ( رجوع کنید به خوانساری ، ج 7، ص 167؛ مدرس تبریزی ، ج 3، ص 403؛ تفرشی ، همانجا). مهمترین استاد وی مولی عبداللّه تُستَری * بوده که تفرشی در کتاب خود (ج 3، ص 99) او را بسیار ستوده و بیشترین نکات تحقیقی آن را از او دانسته (نیز رجوع کنید به افندی اصفهانی ، ج 5 ، ص 212) و در 1019 از وی اجازة روایی گرفته است (آقابزرگ طهرانی ، 1337 ش ، ستون 460؛ برای متن اجازه رجوع کنید به همو، 1411، ص 566، پانویس ). وی همچنین از محضر عبدالعالی بن علی کَرَکی ، فرزند محقق ثانی ، بهره برده و از او روایت کرده است (تفرشی ، ج 3، ص 64؛ حرّ عاملی ، قسم 2، ص 322). خوانساری (ج 7، ص 168) احتمال داده است که سیدفیض اللّه بن عبدالقاهر حسینی نیز از جمله استادان وی بوده باشد. تاریخ درگذشت تفرشی معلوم نیست ( رجوع کنید به مدرس تبریزی ، همانجا؛ تفرشی ، ج 1، مقدمه ، ص 8)، به نوشتة آقابزرگ طهرانی (1403، ج 4، ص 224، ج 24، ص 274؛ همو، 1337 ش ، همانجا) او تا 1044 زنده بوده است .
سیره نویسان شیعی از تفرشی به بزرگی یاد کرده و وی را به تبحر در علم رجال و رفعت شأن علمی و ژرف نگری ستوده اند (برای نمونه رجوع کنید به اردبیلی ، ج 2، ص 233؛ حرّ عاملی ، قسم 2، ص 323؛ مامقانی ، ج 4، ص 81؛ نیز رجوع کنید به تفرشی ، ج 1، مقدمه ، ص 8 ـ10). خوانساری (همانجا) او را از پیشتازان سرشناس در دانش رجال حدیث دانسته و وی را به کمال وثاقت و عدالت و دقت در ضبط ، ستوده است .
اشتهار تفرشی بیشتر مرهون کتاب نقدالرّجال اوست که در بارة شناخت راویان حدیث نوشته و در 1015 آن را به پایان برده است (تفرشی ، ج 1، مقدمه ، ص 12ـ13). هدف وی از تألیف این اثر، به گفتة خودش (ج 1، ص 34)، تدوین کتابی بوده که جامع تمامی راویان حدیث ، به دور از خطا، همراه با نظم و ترتیب و در بر دارندة آرای دانشمندان این علم باشد تا کمبود تألیفات پیشینیان را جبران کند. رجالیان مشهور، کتاب وی را بسیار سودمند و دقیق و از بهترین آثار در رجال شناسی دانسته اند (برای نمونه رجوع کنید به اردبیلی ، همانجا؛ خوانساری ، ج 7، ص 167ـ 168). برخی از ویژگیهای کار تفرشی عبارت است از: اکتفا نکردن به توثیق یا تضعیف افراد و استناد به توثیقهای فقها در منابع فقهی ، نام بردن از برخی از شاگردان و استادان راویان حدیث ، ژرف نگری و اختلاف نسخه های اصول رجالی ، نقد
و بررسی آرای رجالی علامه حلّی و ابن داوود، ابتکار در
حلّ برخی مشکلات رجالی ( رجوع کنید به تفرشی ، ج 1، مقدمه ، ص 14ـ 15). تفرشی ، برخلاف روش معمول رجالیان معاصرش برخی از فقهای بزرگ را در شمار راویان آورده است (خوانساری ،
ج 7، ص 168).
شماری از فقها و علمای رجال بر نقدالرّجال حاشیه نوشته اند، از جمله شیخ محمدتقی مجلسی ، سیدعبداللّه جزایری ، سیدنعمت اللّه جزایری ، آقامحمدعلی کرمانشاهی فرزند وحید بهبهانی و مولی عنایت اللّه قُهپایی ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 6، ص 227ـ 228). شیخ عبدالنبی کاظمی بر آن تکمله ای نگاشته است (همان ، ج 4، ص 417، ج 24، ص 275). خود تفرشی نیز سالها پس از تألیف این کتاب ، بر آن حاشیه هایی افزوده ، از جمله سال درگذشت برخی معاصران را ذکر کرده است (برای نمونه رجوع کنید به تفرشی ، ج 3، ص 99، پانویس 3، ج 4، ص 33، پانویس 7).
منابع : (1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/ 1983؛ (2) همو، طبقات اعلام الشیعة : الروضة النضرة فی علماء الماة الحادیة عشرة ، بیروت 1411/ 1990؛ همو، مصفی المقال فی مصنفی
(3) علم الرجال ، چاپ احمد منزوی ، تهران 1337 ش ؛ (4) محمدبن علی اردبیلی ، جامع الرّواة و ازاحة الاشتباهات عن الطّرق و الاسناد ، بیروت 1403/ 1983؛ (5) عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء ، چاپ احمد حسینی ، قم 1401ـ 1415؛ (6) مصطفی بن حسین تفرشی ، نقدالرّجال ، قم 1418؛ (7) محمدبن حسن حرّ عاملی ، امل الا´مل ، چاپ احمد حسینی ، قسم 2، قم 1362 ش ؛ (8) خوانساری ؛ (9) عبداللّه مامقانی ، مقباس الهدایة فی علم الدّرایة ، چاپ محمدرضا مامقانی ، قم 1411ـ1413؛ (10) مدرس تبریزی .