تَفتان ، کوه آتشفشانی نیمه فعال در شهرستان خاش در استان سیستان و بلوچستان . ارتفاع بلندترین قلة آن 042 ، 4 متر است و به همراه قله های دیگر، کوهستانی به وسعت حدود 800 ، 1 کیلومتر مربع تشکیل می دهد (جعفری ، ج 1، ص 158). این کوهستان از شمال غربی (مشرقِ دهستان نازیل ) به جنوب شرقی (غرب دهستان سَنْگان ) کشیده شده است . طول آن از شمال غربی به جنوب شرقی ، دوازده کیلومتر است (معرفت ، ص 386).
تفتان در 43 کیلومتری شمال شهرستان خاش * قرار دارد. دهستانهای گوشه و اِسْکِل آباد در دامنه های جنوبی آن ، دهستانهای سنگان و تِمین و لادیز در دامنه های شرقی آن و دهستان کورین در دامنة شمالی آن واقع است (جعفری ، همانجا).
از دهانة تفتان گازهای شیمیایی متصاعد می شود (معرفت ، همانجا). این کوه قله های متعددی دارد که از معروفترین آنهاست : زیارت کوه در شمال که مرتفعترین قله است ، مادرکوه در جنوب ، صبح کوه در شرق و نرکوه در غرب (رزم آرا، ص 26). قله های کوچکتر و فرعی آن در دامنة شمال غربی مشتمل است بر: شهسواران با ارتفاع 825 ، 2 متر، خارستان با ارتفاع 750 ، 2 متر و سیاه بندان با ارتفاع 925 ، 2 متر (جعفری ، ج 1، ص 210، 341، 368). قلة چهل تن در منتهی الیه جنوب شرقی این کوه واقع است (معرفت ، ص 387). به نوشتة سر پرسی سایکس (ص 136ـ137) نزد اهالی معروف است که یکبار چهل تن در این کوه پدیدار و سپس ناپدید شده اند، ازینرو این کوه برای
آنان محترم بوده است . قدیمترین دهانة آتشفشانی و دهانة
فعال جدید بر روی نرکوه قرار دارد ( جغرافیای کامل ایران ،
ج 2، ص 782).
رود فصلی تودی لِنگ از دامنه های غربی (جعفری ، ج 2، ص 160) و رود فصلی سَنگان از دامنه های شرقی تفتان سرچشمه می گیرد و پس از طی مسیری در قسمت جنوب شرقی با رود تهلاب تلاقی می کند (افشین ، ج 1، ص 553). رود لادیز از دامنه های شمالی این کوه سرچشمه می گیرد و پس از عبور از درة لادیز به رود میرجاوه می ریزد (همانجا؛ رزم آرا، ص 53). آب این رودها به مصرف زراعی می رسد (کیهان ، ج 1، ص 56). چشمه های موجود در دامنه های این کوه اغلب دارای املاح گوگردی است (رزم آرا، ص 32). رزم آرا (ص 26) به چشمه ای به نام «خوش آب » در دامنه های این کوه اشاره کرده است . در نزدیکی درة تنگ گلو چشمه ای وجود دارد که آب آن آشامیدنی است ، اما آب بقیة چشمه های تفتان ، به سبب داشتن املاح
گوگردی ، نوشیدنی نیستند (معرفت ، ص 388).
پوشش گیاهیِ اطراف این کوه نسبتاً غنی است و شامل استپ کوهی و درختان جنگلی از قبیل کهور، بنه ، ارژن و بادام کوهی است ( جغرافیای کامل ایران ، ج 2، ص 815). قسمت عمده ای از جنگلهای منطقة بلوچستان در اطراف این کوه قرار دارد و به سبب هوای معتدل ، دامنه های تفتان دارای درختان هلو و زردآلو و انار است . رستنیهای دامنة آن مشتمل است بر دِرمَنِه و بومادران و کلپوره ــ که کاربرد دارویی دارند ــ
و گونه های مرتعی برای چرای دام . دامنة تفتان زیستگاه گرگ ، کفتار، روباه ، شغال ، خرگوش و کبک است (رزم آرا، ص 20؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 117ـ 118، ص 4،
24، 79).
طایفة ریگی از طوایف عمده ای است که در مرتفعترین شیبهای تفتان (دامنه های شمالی ) سکونت دارند (رزم آرا، ص 46؛ سالار بهزادی ، ص 377، پانویس 225). دامنه های جنوبی تفتان ، از نظر اقتصادی یکی از مراکز مهم و معتبر کشاورزی بلوچستان است (بدیعی ، ج 3، ص 80). راههای اتومبیل رو خاش ـ سنگان و میرجاوه از دامنه های جنوب شرقی ، خاش ـ زاهدان از دامنه های جنوبی و غربی ، و راه لادیز ـ سعدآباد ـ زاهدان از دامنه های شمالی آن می گذرد (جعفری ، ج 1، ص 158).
در 1310ـ1311/ 1893 سر پرسی سایکس از طریق درة تامیندان به قلة چهل تن رفته و آنجا را پوشیده از خاکستر سفید وصف کرده است (ص 162، 166؛ گابریل ، ص 322ـ323).
به نوشتة گابریل (ص 362)، اسکرین در 1307 ش / 1928 در بازدید از دامنه های شمالی تفتان ، مقابر هفتاد مُلاّ را در غارهای طبیعی و نیز قلعة گودال را با اتاقهای حجره ای شکل دیده است .
منابع : (1) یداللّه افشین ، رودخانه های ایران ، تهران 1373 ش ؛ (2) ربیع بدیعی ، جغرافیای مفصل ایران ، تهران 1362 ش ؛ (3) عباس جعفری ، گیتاشناسی ایران ، ج 1: کوهها و کوهنامة ایران ، ج 2: رودها و رودنامة ایران ، تهران 1368ـ1376 ش ؛ (4) جغرافیای کامل ایران ، تهران : سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی ، 1366 ش ؛ (5) علی رزم آرا، جغرافیای نظامی ایران : مکران ، تهران 1320 ش ؛ (6) عبدالرضا سالار بهزادی ، بلوچستان در سالهای 1307 تا 1317 قمری ، تهران 1372 ش ؛ (7) سر پرسی مولزورث سایکس ، سفرنامة ژنرال سرپرسی سایکس ، ترجمة حسین سعادت نوری ، تهران 1336 ش ؛ (8) فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 117ـ 118: خاش ـ نره نو ، تهران : ادارة جغرافیائی ارتش ، 1364 ش ؛ (9) مسعود کیهان ، جغرافیای مفصل ایران ، تهران 1310ـ1311 ش ؛ آلفونس گابریل ، تحقیقات جغرافیائی راجع به
(10) ایران ، ترجمة فتحعلی خواجه نوری ، چاپ هومان خواجه نوری ، تهران 1348 ش ؛ (11) احمد معرفت ، کوهها و غارهای ایران ، تهران 1373 ش ؛ (12) نقشة کشور جمهوری اسلامی ایران ، مقیاس 000،000،1:1، تهران : ادارة جغرافیائی ارتش ، 1366 ش .