responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3669

 

تفت ، شهرستان و شهری در استان یزد.

1) شهرستان تفت . در جنوب غربی استان یزد قرار دارد. از شمال به شهرستان صدوق ، از شمال شرقی به شهرستان یزد، از مشرق به شهرستان مهریز، از جنوب به شهرستان خاتم ، و از مغرب به شهرستان ابرکوه محدود می شود و مشتمل است بر دو بخش (مرکزی و نیر)، دَه دهستان و دو شهر (نیر و تفت ). کوههای سنگتراش و کوه سیاه و لااَنجیر/ لاانجیره ، هر سه از تودة کوهستانی شیرکوه (بلندترین قله : ح 4060 متر)، عمدتاً با جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی در شهرستان امتداد دارند. این کوهستان شهرستان تفت را به سه منطقه ، پیشکوه (آبادیهای دامنة شمالی آن ) و میانکوه و پشتکوه (آبادیهای دامنة جنوبی آن )، تقسیم می کند. با توجه به ارتفاع شهرستان تفت ، بارش آن بیشتر و دمای آن کمتر از محیطهای خشک اطراف است . زمینهای شهرستان را رودهای فصلی و سیلابی که از شیرکوه سرچشمه می گیرند، مانند تفت و فیض آباد و پایین درکه ، آبیاری

می کنند. از چشمه و قنات و چاههای نیمه عمیق نیز برای آبیاری زمینها و تأمین آب آشامیدنی استفاده می شود.

شهرستان تفت از گیا چنار، تبریزی ، گونِکتیرا و اَنغوزه و از زیا گرگ ، شغال ، روباه ، آهو، بزکوهی ، قوچ ، میش ، خرگوش ، کبک و تیهو دارد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 83، ص 25).

اهالی این شهرستان به کشاورزی ، بویژه باغداری و پرورش کرم ابریشم ، تولید صنایع دستی از جمله بافت فرش با طرح کاشانی ، پارچه بافی و گیوه چینی اشتغال دارند (همان ، ج 83، ص 26، 28؛ یزد نگین کویر ، دفتر نخست ، ص 240). محصولات عمدة آنجا گندم و جو و بنشن ، و فرآورده های باغی آن انار و هلو و گردو و سیب و زردآلو و گوجه سبز و بادام و آلبالو و توت است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 83، ص 25ـ26، 28). این شهرستان معادن سنگ مرمر، سرب ، روی ، مس و گِل سفید دارد ( یزد نگین کویر ، دفتر نخست ، ص 242).

راه اصلی یزد ـ ابرکوه ـ شیراز از این شهرستان می گذرد. شهر نیر با راه اصلی (حدود 62 کیلومتر در شمال ) و آبادیهای شهرستان عمدتاً با راههای فرعی به مرکز شهرستان مرتبط اند.

از آثار باستانی و تاریخی آنجاست : سنگنبشته ها و نقاشیهای منسوب به حدود دوازده هزار سال پیش در کوه اِرنان واقع در بخش نیر؛ مسجدجامع بیدْ اُخْوید و مسجدجامع نیر متعلق به سدة یازدهم ؛ مساجد قدیمی دیگری چون شاه یحیی و شیخ علی بِنیمان و توران پشت و مسجدِ حمام بالا، بترتیب متعلق به سدة هشتم و نهم و دهم و یازدهم ؛ بقعه های شیخ جنید، چهل دختران ، سیدگلسرخ و پیرمراد توران پشت ، هر چهار بقعه متعلق به سده های ششم و هفتم ؛ خانقاه یا بقعة شاه خلیل ثانی ، از نوادگان شاه نعمت اللّه ولی ، عارف مشهور سدة نهم (همان ، دفتر نخست ، ص 241ـ243).

به لحاظ تقسیمات کشوری ، تفت در 1329 ش یکی

از آبادیهای دهستان پیشکوه از شهرستان یزد در استان

دهم (اصفهان ) بود و ظاهراً تا قبل از تشکیل بخش تفت ،

مرکز بخش پیشکوه به شمار می رفت (همان ، دفتر نخست ، ص 240؛ ایران . وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال ،

ج 3، ص 275). حسینعلی رزم آرا (ج 10، ص 50) در 1332 ش ، قصبة تفت را مرکز بخش تفت ذکر کرده است . بخش تفت

در 1348 ش شهرستان شد (ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی ، ص 118ـ 119). در 1355 ش ، این شهرستان مشتمل بود بر دو بخش به نامهای حومه و نیر، و پنج دهستان ،

و شهر تفت مرکز شهرستان محسوب می شد (ایران . وزارت کشور، ص 37). در تقسیمات 1366 ش ، یک بخش به نام

ابرکوه و دو شهر به نامهای نیر و ابرکوه به آن اضافه شد

و سیزده دهستان نیز در ترکیب شهرستان قرار گرفت (ایران .





وزارت کشور. معاونت برنامه ریزی و خدمات مدیریت ، ص 126ـ127). در 1373 ش ، بخش ابرکوه از آن جدا و تبدیل به شهرستان شد (ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی ، همانجا) و دو بخش نیر و مرکزی ، دو شهرِ تفت و نیر، و نُه دهستان ، در ترکیب شهرستان جای گرفت .

در سرشماری 1375 ش ، جمعیت شهرستان تفت 603 ، 56 تن ذکر شده است که از این تعداد، 075 ، 17 تن (ح 30%) شهرنشین و بقیه روستانشین بوده اند (مرکز آمار ایران ، 1376 ش ب ، ص هفتاد). بیشتر اهالی تفت شیعه و فارسی زبان اند و بنا بر سرشماری 1375 ش ، 38ر0% از اهالی زردشتی اند که با گویش ویژة خود ( رجوع کنید به بهدینان ، گویش * ) سخن می گویند (مرکز آمار ایران ، 1376 ش الف ، ص هجده ؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 83، ص 27).

2) شهر تفت ، مرکز شهرستان تفت . این شهر در ارتفاع حدود 550 ، 1 متری ، در حدود 22 کیلومتری جنوب غربی شهر یزد، در دامنة شمالی تودة کوهستانی شیرکوه ، در دو قسمت انتهایی دره ای نسبتاً پهناور و سیلابی (در محل ، معروف به «رود تفت ») قرار دارد. شیب این دره از منتهی الیه جنوب غربی شهر تفت (در ارتفاع 1600 متری ) به سمت شمال شرقی (ارتفاع در نزدیکی شهرک قدس : 1520 متر) کاهش می یابد. شهر تفت از شمال و شمال غربی با کوههای آقااعلا و بِن چادر و از جنوب و جنوب غربی با کوههای تفت / تفته کوه و گلوبادام احاطه

شده است .

میانگین دمای سالانة این شهر، ْ5ر16 است که در ارتفاعات ، کمتر و به سوی بیابانها بیشتر می شود. تفاوت میزان بارش و دما در فصلهای چهارگانة سال زیاد است ؛ میانگین دمای گرمترین ماه





سال (تیر) ْ4ر29 و میانگین کم بارشترین ماه (تیر) حدود صفر میلیمتر و میانگین پر بارشترین ماه (فروردین ) حدود 34 میلیمتر و میانگین دمای سردترین ماه سال (دی ) ْ3ر3 است . آب و هوای این شهر فقط در پنج ماه (آذر تا فروردین ) به سبب بارندگی ، مرطوب و در بقیة ماهها خشک است (مؤمنی و بهرام بیگی ، ص 38ـ40). جمع بارش سالانه حدود 143 میلیمتر است (همان ، ص 42). دو قسمت درة سیلابی تفت از جهت ویژگیهای اقلیمی با یکدیگر تفاوت محسوسی دارند. قسمت جنوبی به سردسیر و قسمت شمالی آن به گرمسیر معروف است . همین تفاوت سبب شده است که میوه های قسمت گرمسیر حدود بیست روز زودتر از قسمت سردسیر برسد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، همانجا). از جمله محلات قسمت سردسیر سَردِه ، شوده علیا، شوده سفلا، بُرَّسه / براسویه ، حوض بلبل ، خلف خانقاه ، حاجی ابراهیمی ، پاچنار، نظرکرده (نام دیگر این محله : ابوالحسنی )، دربندمیرزا یا باغ کوشک ، باغ گلابدان علیا و باغ گلابدان سفلا و از جمله محلات قسمت گرمسیر سلطان آباد (ده نو)، گرمسیر، تَل مختار، باغ مورتین / موردان ، و باغ خندان است . ایجاد کوی آزادی و شهرک قدس در اراضیِ بایر به سمت شهر یزد در اوایل انقلاب اسلامی و ساخت و ساز شهری در حاشیة محلات ، موجب رشد تدریجی شهر شده است ( رجوع کنید به افشار، ج 1، ص 389ـ401؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، همانجا). اقتصاد شهر، از گذشته تاکنون ، مبتنی بر باغداری بوده است . بیشتر محله های شهر تفت در باغها و کشتخوانها محصورند و همین امر سبب شده که در طول تاریخ ، در محلات مسلمان نشین ، تأسیسات مذهبی و آب انبارها و حمامها و

قبرستانهای درون محله ای مستقل پدید آید. فقط مسجد شاه ولی (امروزه مسجد امام )، واقع در مرکز شهر، به صورت میان محله ای عمل می کند. بخشهای اقتصادی شهر در مکانهای مختلف قرار دارد. باغها و کشتخوانها در اطراف محله ها قرار دارند و بازار در مرکز قدیمی شهر، بر سر راه یزد ـ ابرکوه ـ شیراز واقع است و محور اصلی ارتباط شهر تفت با مناطق روستایی یزد به شمار می آید. اداره ها و مدارس متوسطه نیز بیشتر در

مرکز شهرند.

فعالیتهای صنعتی شهر تفت عبارت اند از: صنایع تولید موادغذایی و لوازم خانگی چوبی ، کارگاههای تولید کفش و پوشاک و مصالح ساختمانی و فلزکاری .

در سرشماری 1375 ش ، جمعیت شهر تفت 115 ، 15 تن ذکر شده است (مرکز آمار ایران ، 1376 ش ب ، ص هشتاد و شش ). تفت در 1331 ش شهر شد (ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی ، ص 118).

از ویژگیهای مهم این شهر موقوفات فراوان و وجود روحیة مذهبی مردم است . درآمدهای حاصل از وقف باغها و واحدهای صنفی شهر، صرف تأمین هزینه های مساجد و حسینیه ها (در ماههای محرّم و رمضان ) و نیز تأسیسات رفاهی مانند آب انبارها و حمامها می شود.

آثار تاریخی تفت عبارت اند از: بقایای حسینیه ای احتمالاً متعلق به سدة نهم ؛ مسجد شاه ولی که به دستور خانش بیگم ، دختر شاه طهماسب اول صفوی ، در سدة دهم بنا شده است ؛ بازارخان و آب انبار بُرَّسه هر دو متعلق به سدة دهم ؛ باغ دیوانخانه و بقعة صفیه و بازار آقا در قسمت سردسیر و ویرانه های قلعه ای در محلة گرمسیر، همگی متعلق به سدة یازدهم ؛ حسینیة غیاث آباد و عمارت محمدتقی خان در قسمت سردسیر، هر دو متعلق به سدة دوازدهم ؛ عمارت قدیمی هشتی در محلة سلطان آباد و مسجد محلة گرمسیر و آب انبار سرده و آسیاب محله در سلطان آباد و بنای «دودربِ باغ » در محلة غیاث آباد، همگی متعلق به سدة سیزدهم . قدمت برخی محله های شهر، از جمله سلطان آباد و محلة باغ کوشک یا دربند میرزا، به دورة مظفریان (ح 713ـ 795) می رسد. این محله ها در گذشته از آبادیهای تفت بودند و امروزه از محله های قدیمی شهر به شمار می آیند (کاتب یزدی ، ص 87 ؛ بافقی ، ج 3، ص 687ـ 690؛ طرب نایینی ، ص 381، 497، 710ـ711؛ ستوده ، ج 1، ص 283؛ افشار، ج 1، ص 407، 421ـ423؛ یزد نگین کویر ، دفتر نخست ، ص 241ـ243). در این شهر آتشکده ها و درِ مهرهایی نیز وجود دارد، از جمله : در مهر محلة سرده ــ که قدیمترین آنهاست ــ در مهر محلة راحت آباد، و در مهر محلة باباخندان (افشار، ج 2، ص 837 ـ 838). هزینة نگهداری آتشکده ها و برپایی جشنهای زردشتیان تفت از گاهنبارهای آنان تأمین می شود.

پیشینه . در بارة وجه تسمیة تفت دو نظر وجود دارد: یکی وجود کوه تفت در جنوب شهر که بر اثر تابش آفتاب بشدت داغ و سوزان (تفتیده ) می شده است و دیگری به اعتبار نام «تفت » که به سبد یا طَبَقی اطلاق می شد که اهالی میوة باغهایشان را در آن می ریختند ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 83، ص 26). تفت را «ارمْ تمثال »، «باغ همیشه بهار»، «خانة انگور»، با هوایی در غایتِ اعتدال و باغهای نیکو و مردمی توانا و دانا وصف کرده اند (کاتب یزدی ، ص 215؛ بافقی ، ج 3، ص 682ـ684).

برخی آثار به جا مانده در ناحیة تفت ، نشانة مسکون بودن آنجا در دورة پیش از اسلام است . دست کم تا اوایل قرن هشتم ، در منابع در بارة شهر کنونی تفت مطلبی نیامده ، اما در آبادیهای شهرستان تفت سنگ قبرهایی وجود دارد که نشان می دهد این ناحیه در سدة پنجم مسکون بوده است ، از جمله سنگ قبرهایی در امامزاده سیدابراهیم در آبادی گاریز/ کاریز متعلق به 473، سنگ قبرهایی در شواز متعلق به 555 ، و در قبرستان کهنة آبادی توران (منسوب به توران دخت ساسانی ) متعلق به سده های پنجم تا نهم ( رجوع کنید به افشار، ج 1، ص 272ـ 298).

نام قریة تفت نخستین بار در وقفنامة رَبع رشیدی (متعلق به 709) آمده است (برای نمونه رجوع کنید به رشیدالدین فضل اللّه ، ص 55، 60، 74ـ 75، 88 ـ89).

در قرن نهم ، تفت بسیار آباد و دارای دو محلة گرمسیر (جانب شمالی رود تفت ) و سردسیر (جانب جنوبی آن ) بود و میوه های بسیار، بویژه انگور، کوشکی عالی و یک خانقاه داشت . آب رود تفت بهترین آب یزد به شمار می رفت (کاتب یزدی ، ص 214ـ 218؛
جعفر جعفری ، ص 177ـ 178). مالکیت تفت در این سده به صورت سیورغال (زمینی که سلطان به تابعان خود واگذار می کرد تا آنان به صورت موروثی از مازاد محصول آن استفاده کنند) بود و شاه نعمت اللّه ولی ، پس از آنکه مالکیت تفت به وی واگذار شد، در 821 خانقاه تفت را بنا کرد (کاتب یزدی ، ص 216ـ217).

تفت در دورة صفوی (ح 906ـ1135) نیز بسیار آباد بود، چنانکه در 1011/1602، هیئت اعزامی فیلیپ سوم ، پادشاه اسپانیا، به ایران ــ که از شیراز به یزد می آمدند ــ از جایی عبور کردند که دوگوآ آن را «آتود» (ظاهراً همان تفت ) نامیده و گفته است که یکی از زیباترین آبادیهای ایران و توقفگاه تابستانی یزدیهای متمول است و آنان خانه های تفننی خود را در باغهای مجلل و پرمیوة آن ساخته اند (گابریل ، ص 135ـ136).





از اقدامات محمداسماعیل خان برای نظم امور در تفت ، برمی آید که این قصبه در دورة آقامحمدخان قاجار (1210ـ 1211) مرکز اداری بوده و در تمام دورة قاجار (1210ـ1344) و مدتی پس از آنکه منطقة شیرکوه به پیشکوه و میانکوه و پشتکوه تقسیم شد نیز مرکز پیشکوه به شمار می رفته است (طرب نایینی ، ص 581،782). آبادانی قصبة تفت در این دوره ، با وجود فعالیتهای بسیار در پرورش کرم ابریشم و ابریشم بافی و تولید انواع صنایع دستی ، به سبب باغداری و سرمایه گذاری یزدیها برای حفر قنات (از جمله قناتهای آب تفت و نصیری و سعدآباد) بوده است ( رجوع کنید به کاتب یزدی ، ص 214ـ 218؛
بافقی ، ج 3، ص 685ـ 688).

در دورة قاجار، موقوفات تفت و پیرامون آن تأثیر بسیاری در توسعة این قصبه داشت . این موقوفات تا 1275، شامل باغهای میوه و آب قناتها بویژه در محله های قدیمی ، مانند حوض بلبل و سرده و احمدآباد و گرمسیر و سلطان آباد، بود ( رجوع کنید به طراز یزدی ، ص 95ـ102).

موقوفات مهم تفت از دورة ناصرالدین شاه (1264ـ1313) تا پایان دورة قاجار، مشتمل بود بر موقوفة حاجی ابراهیمی و موقوفات حاجی جعفر و آقا مهدی مال امیری (همان ، ص 51 ـ 55، 95). بررسی موقوفات از یک طرف ، نشان دهندة سهم بیشتر یزدیها نسبت به اهالی در موقوفات است و از طرف دیگر، نشان دهندة تغییر نکردن شکل ظاهری میدان و بازار شاه ولی و دکانهای آن و نیز کاروانسراهای تفت از نیمة دوم سدة سیزدهم تاکنون است .

اعتمادالسلطنه (متوفی 1313؛
ج 1، ص 754) نوشته است که به اعتقاد برخی ، از تفتِ قدیم تنها یک پنجم باقی مانده است . در زمان او تفت قلعه ای مثلثی داشته که در هریک از اضلاع آن سه برج ساخته بودند. اعتمادالسلطنه (همانجا) در بارة باغهای میوة تفت ، بویژه انار، در محلة گرمسیر و نمدمالی کم نظیر در محلة سردسیر مطالبی ذکر کرده است . در حدود 1319، سرپرسی سایکس (ص 212) نوشته است که تفت در مسیر شیراز ـ یزد قرار دارد و مرکز نمدمالی است .

در پایان سدة سیزدهم ، تفت قصبه ای معتبر و از توابع یزد بود و تقریباً هزار خانوار رعیت و حدود دویست سیصد خانوار زردشتی داشت (همان ، ج 1، ص 753ـ754). به نوشتة کیهان (ج 2، ص 438) در 1311 ش ، بلوک پیشکوه و تفت با جمعیتی حدود 810 ، 13 تن (به مرکزیت تفت )، در شمالِ بلوکِ وسیعِ پشتکوه (به مرکزیت نیر) و در جنوبِ بلوکِ حومه (حومة شهر یزد) قرار داشته است .

در اواخر دورة پهلوی ــ که موقوفات سهم مهمی در اقتصاد شهر داشت ــ موقوفات حاجی ابراهیمی (معروفترین موقوفة شهر) به همت متولی آن در قسمت مرکزی بازسازی شد. رزم آرا (ج 10، ص 50) از تفت به عنوان قصبه ای با جمعیت 116 ، 7 تن یاد کرده است .


منابع :
(1) اعتمادالسلطنه ؛
(2) ایرج افشار، یادگارهای یزد ، تهران 1348ـ1354 ش ؛
(3) ایران . وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران ، تهران 1355 ش ؛
(4) ایران . وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال ، کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور ، ج 3، تهران 1331 ش ؛
(5) ایران . وزارت کشور. معاونت برنامه ریزی و خدمات مدیریت . دفتر تقسیمات کشوری ، اجرای قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری ، تهران 1366 ش ؛
(6) ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی . دفتر تقسیمات کشوری ، نشریة تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شمارة مصوبات آن ، تهران 1381 ش ؛
(7) محمد مفیدبن محمود بافقی ، جامع مفیدی ، چاپ ایرج افشار، ج 3، تهران 1340 ش ؛
(8) جعفربن جعفر جعفری ، تاریخ یزد ، چاپ ایرج افشار، تهران 1343 ش ؛
(9) عباس جعفری ، گیتاشناسی ایران ، ج 1: کوهها و کوهنامة ایران ، تهران 1368 ش ؛
(10) حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیائی ایران ( آبادیها )، ج 10: استان دهم ( اصفهان )، تهران 1355 ش ؛
(11) رشیدالدین فضل اللّه ، وقفنامة ربع رشیدی ، چاپ مجتبی مینوی و ایرج افشار، تهران 1356 ش ؛
(12) سرپرسی مولزورث سایکس ، سفرنامة ژنرال سرپرسی سایکس ، ترجمة حسین سعادت نوری ، تهران 1336 ش ؛
(13) حسینقلی ستوده ، تاریخ آل مظفر ، تهران 1346ـ1347 ش ؛
(14) عبدالوهاب بن عبدالکریم طراز یزدی ، کتابچة موقوفات یزد ، چاپ ایرج افشار، در فرهنگ ایران زمین ، ج 10 (1341 ش )؛
(15) محمدجعفربن محمدحسین طرب نایینی ، جامع جعفری : تاریخ یزد در دوران نادری ، زندی و عصر سلطنت فتحعلی شاه ، چاپ ایرج افشار، تهران 1353 ش ؛
(16) فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 83 : یزد ، تهران : سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح ، 1369 ش ؛
(17) احمدبن حسین کاتب یزدی ، تاریخ جدید یزد ، چاپ ایرج افشار، تهران 1357 ش ؛
(18) مسعود کیهان ، جغرافیای مفصل ایران ، تهران 1310ـ1311 ش ؛
(19) آلفونس گابریل ، تحقیقات جغرافیائی راجع به ایران ، ترجمة فتحعلی خواجه نوری ، چاپ هومان خواجه نوری ، تهران 1348 ش ؛
(20) مرکز آمار ایران ، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی شهرستان تفت ، تهران 1376 ش الف ؛
(21) همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور ، تهران 1376 ش ب ؛
(22) مصطفی مؤمنی و هوشنگ بهرام بیگی ، شهرستان تفت : بررسی مشخصات طبیعی ، اجتماعی و اقتصادی شهر و مناطق روستائی ، تهران 1361 ش ؛
(23) نقشة تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، مقیاس 000 ، 500 ، 2:1، تهران : سازمان نقشه برداری کشور، 1379 ش ؛
یزد نگین کویر: مجموعة اطلاعات و راهنمای سیاحتی ، دفتر نخست ، کاری از استانداری یزد،

(24) یزد: انجمن کتابخانه های عمومی یزد، 1375 ش .

/ مصطفی مؤمنی /

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3669
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست