تغابن ، سوره ، شصت و چهارمین سورة قرآن . این سوره هجده آیه دارد و نام آن از آیة نهم سوره اقتباس شده است . تغابن یکی از نامهای روز قیامت است و ریشة این کلمه (غبن ) در لغت به معنای ضعف و ناکامی در نظر و پشیمانی در عمل به کار رفته است (ابن فارس ؛ ابن منظور، ذیل «غبن »). در تفسیر این کلمه گفته اند که غبن به معنای انتخاب شر و رها کردن خیر یا انتخاب خیر و رهاکردن شر است . مؤمن نصیب خود را از دنیا وا می گذارد و نصیب آخرت را به دست می آورد و لذا شر را کنار گذاشته و رو به سوی خیر کرده است و از این جهت «غابن » است ، اما کافر نصیب خود را از آخرت وا گذاشته و رو به سوی نصیب دنیا کرده است ؛ او خیر را وا گذاشته و شر را بر گزیده و از این جهت «مغبون » است . از آنجا که در روز قیامت دو دستة غابن و مغبون مشخص می شوند، این روز را روز تغابن (بر یکدیگر غبن آوردن رجوع کنید به زوزنی ، ج 2، ص 607) خوانده اند (طبرسی ، ج 10، ص 450؛ برای دیگر وجوه تسمیه رجوع کنید به ابن منظور، همانجا).

سورة تغابن به شهادت مفاهیم آن سوره ای مدنی است و به لحاظ سیاق و نظم بسیار شبیه به سورة حدید و گویا مشتمل بر خلاصه ای از آن است (طباطبائی ، ج 19، ص 294). تغابن و حدید هر دو با تسبیح خداوند آغاز می شوند و این قبیل سوره ها را «مُسبّحات » نیز نامیده اند. بعضی از مطالبی که در سورة تغابن آمده است اینهاست : یادآوری پاره ای از صفات خداوند

مانند حاکم بودن او بر آسمانها و زمین ، سزاوار حمد بودن ، قدرت مطلق ، علم داشتن به نهان و آشکار انسان و مصوِّر

او بودن ؛ ترساندن مشرکان با یادآوری آنچه بر سر امتهای

مشرک قبلی آمد؛ گزارش تردید کافران نسبت به حشر در روز قیامت و ردّ این پندار و، توصیه به ایمان به خدا و رسول خدا و قرآن (وَالنورِالَّذی اَنْزَلنا)؛ ذکر این مطالب که روز قیامت روز تغابن و حسرت است ، مصائب این جهانی به مشیت خدا و علم اوست و کار پیامبر فقط ابلاغ است ؛ تشویق به تقوا و سربلند بیرون آمدن از آزمون مال و همسر و فرزند و تشویق به انفاق در راه خدا.

پاره ای از مفسران ، هدف اصلی سورة تغابن را تشویق مؤمنان به انفاق در راه خدا و تحمل مصائب ناشی از ایمان به خدا و رسول و جهاد در راه خدا دانسته اند. به گفتة آنان این سوره با یادآوری این نکته که همة مصائب بر اساس مشیت و علم خداوند است ، تحمل مصائب را برای مؤمنان آسان می کند. بنابراین ، آیات ابتدای سوره که گزارشی است از خلقت آسمانها و زمین و علم خداوند به اعمال بندگان و بازگشت همه به سوی او، مقدمه ای است برای بیان هدف اصلی سوره (طباطبائی ، ج 19، ص 294). برخی دیگر از مفسران ، همچون طبرسی (ج 10، ص 446 به بعد)، با این پیشفرض که آیات با یکدیگر کمتر ارتباط منطقی دارند به توضیح آیه به آیه اکتفا کرده است و برخی مانند مراغی (ج 28، ص 132) به ذکر خلاصة سوره بسنده کرده و قائل به ترتیب منطقی بین آیات نشده اند. به هر حال ، خواه تشویق به انفاق را هدف اصلی سوره بدانیم یا نه ، این بر داشت و تفسیر بسته به آن است که کلمه «خیر» در آیة شانزدهم را به قرینة عبارت «وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِه » به معنای مال بدانیم تا با وسیلة آزمون بودن آن در آیة پانزدهم نیز موافق افتد. همچنین ، چنانکه همة مفسران گفته اند، قرض به خداوند در آیة هفدهم به معنای انفاق در راه خداست نه به معنای وام دادن به اشخاص (برای نمونه رجوع کنید به طباطبائی ، همانجا).

آیة یازدهم سورة تغابن در بارة رسیدن مصیبتها به انسان به اذن خداوند است . مفسرا ن اذن را در این آیه به معنای علم دانسته اند. برخی اضافه می کنند که خداوند به فرشته ای که نگهبان فعل مصیبت است ، اجازه می دهد؛ گویا به او گفته می شود که منعی در وقوع این مصیبت وجود ندارد (طبرسی ، ج 10، ص 451؛ طوسی ، ج 10، ص 23). طباطبائی (ج 19، ص 303ـ 304) اذن را به معنای علم تکوینی خداوند می داند و بنابراین سختیها و مصائبی را که به شکل تکوینی به ما می رسد، مانند مرگ و بیماریهایی که انسان در قبول آنها اختیاری از خود ندارد، تحمل کردنی می داند و صبر بر آنها را روا می شمارد. اما صبر بر ظلمها و مصائبی که خداوند ممنوع اعلام کرده و از ناحیة بندگان به ما می رسد، مانند ظلم به اَعراض و نفوس ، جایز نیست . این تفسیر از اذن و به تبع آن تحمل پاره ای از مصائب به نظر پذیرفتنی می آید، اما با این نکته که هدف اصلی سوره تشویق به انفاق و تحمل مصائب در راه ایمان به خداست (همان ، ج 19، ص 294) سازگاری ندارد؛ زیرا ایمان به خدا و رسول و تحمل جنگ و پیامدهای دشوار آن از امور اختیاری است و با تفسیر طباطبائی از اذن ، یعنی اذن تکوینی و صبر در برابر مصائب تکوینی ، موافق نمی افتد.

در آیة شانزدهم خداوند مؤمنان را به تقوای الاهی در حد توان فرا می خواند (فَاتَّقؤا اللّهَ مَا استَطعْتُم ...). قَتاده معتقد بوده که این آیه ناسخ آیة «...اتقَّوُا اللّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ...» (آل عمران : 102) است ؛ چنانکه گویی مواردی از قبیل تقیه بر پایة آیة شانزدهم سورة تغابن مجاز دانسته شده است . اما اکثر مفسران نظر قتاده را نپذیرفته اند و معتقدند که منافاتی بین این دو آیه وجود ندارد؛ زیرا مفهوم آیة 102 سورة آل عمران ــ که می گوید حق تقوا را به جا آورید ــ این است که تا آنجا که می توانید تقوا پیشه کنید، چه هر کاری مشروط به استطاعت و توانایی است (طوسی ، ج 10، ص 25ـ26؛ طبرسی ، ج 10، ص 453؛ ابوالفتوح رازی ، ج 19، ص 251).

نکتة آخر در سورة تغابن آن است که مال و همسر و فرزند وسیله امتحان اند. هنگامی که بعضی از صحابه ، در هجرت از مکه با مخالفت همسران و فرزندانشان مواجه شدند، آیة چهاردهم آنها را دشمن خواند و در عین حال توصیه کرد که با تساهل و رحمت با آنها برخورد کنید و از آنها بگذرید و بدانید که آنها وسیلة امتحان شما هستند. پاره ای از مردم گمان کردند که باید از مواضع و موضوعات امتحان دوری جست (فیض کاشانی ، ج 5، ص 184)، ولی از ابن مسعود نقل شده است که امتحان در حق همگان حتمی است و از آن گریزی نیست ، باید از شکست در امتحانها و گمراهی به خداوند پناه برد (ابوالفتوح رازی ، همانجا).

---

منابع :
(1) علاوه بر قرآن ؛
(2) ابن فارس ؛
(3) ابن منظور؛
(4) ابوالفتوح رازی ، روض الجِنان و روح الجَنان فی تفسیر القرآن ، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح ، مشهد 1365ـ 1376 ش ؛
(5) حسین بن احمد زوزنی ، کتاب المصادر ، چاپ تقی بینش ، مشهد 1340ـ 1345 ش ؛
(6) طباطبائی ؛
(7) طبرسی ؛
(8) طوسی ؛
(9) محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی ، تفسیرالصافی ، بیروت 1402/1982؛
(10) احمدمصطفی مراغی ، تفسیرالمراغی ، بیروت 1985.

/ سعید عدالت نژاد /