تعلیمات اجباری ، قانونی که طبق آن همة اتباع هر کشور موظف اند دورة آموزش عمومی ، شامل مقدمات علوم گوناگون ، را بگذرانند. تأکید این دوره بیشتر بر خواندن و نوشتن و حساب کردن است . در هر کشوری بسته به نظام آموزشی و امکانات ، یک مقطع تحصیلی را پایة آموزش عمومی می دانند و همگان باید مدرک آن پایه را بگیرند (حسینی نسب و اقدم ، ذیل «آموزش عمومی »).

نخستین بار پس از انقلاب فرانسه (1789)، آموزش و پرورش ملی در آن کشور پایه ریزی شد و دولت موظف شد که آموزش عمومی و ابتدایی رایگان به وجود آورد. سپس در دیگر کشورهای اروپایی و نیز امریکا ایجاد نظام آموزش و پرورش عمومی از برنامه های اصلی دولتها گردید (گلشن فومنی ، ص 33ـ34، 37، 39) و در نیمة دوم قرن سیزدهم / اواسط قرن نوزدهم ، قوانین آن در کشورهای متعدد به تصویب رسید (هوسن ، ص 13). با روشن شدن نسبت مستقیمِ تحولات اجتماعی با آموزش عمومی ، مبارزه با بی سوادی در کشورهای توسعه نیافته ، اهمیت یافت . در 1338/ دسامبر 1919 لنین طی فرمانی کلیة شهروندان هشت تا پنجاه سالة شوروی را موظف به آموختن خواندن و نوشتن اعلام کرد (له ، ص 10).

در 1345 ش / 1966 کشورهای عرب در طرابلس اجلاسی تشکیل دادند و سال 1359 ش / 1980 را سال تحقق همگانی شدن آموزش و پرورش اعلام کردند ( تفکر در بارة تحولات آیندة آموزش و پرورش ، ص 222). هرچند از مدتها پیش از آن نیز به طور پراکنده در برخی از این کشورها، اقداماتی برای تعمیم و اجباری کردن آموزش آغاز شده بود (امین ، ص 34؛ برای آگاهی از سوابق و چگونگی تعلیمات اجباری در برخی کشورهای اسلامی رجوع کنید به اسعدی ، ج 1 و 2، جاهای گوناگون ، ذیل مبحث آموزش در این کشورها).

به طورکلی در اوایل قرن چهاردهم / بیستم بیشتر کشورها آموزش همگانی را پذیرفتند. پس از جنگ جهانی دوم (1939ـ 1945)، در نتیجة تلاشهای یونسکو، کشورهای جهان سوم برای سوادآموزی اولویت قائل شدند (هوسن ، ص 14). تعلیمات اجباری گاه بر آورندة نیازهای مقطعی سیاسی در کشورها نیز می باشد؛ مثلاً در دهة 1360 ش / 1980 دولت ترکیه با اجباری کردن آموزش دینی در مدارس ، تلاش نمود مانع نفوذ تفکرات و تبلیغات چپ شود ( رجوع کنید به انتخابی ، ص 34).

در ایران در نیمة دوم قرن سیزدهم ، توجه روشنفکران و متفکران به لزوم گسترش آموزش و بالابردن میزان سواد عمومی جلب شد، به طوری که آن را یکی از مهمترین لوازم تحول جامعة ایرانی می دانستند؛ طالبوف تبریزی ، میرزا حسن رشدیه ، زین العابدین مراغه ای و فتحعلی آخوندزاده از جملة این اشخاص بودند (ناطق ، ص 72؛ بهنام ، ص 79ـ80؛ نیز رجوع کنید بهطالبوف ، ص 151ـ152؛ قاسمی پویا، ص 54). پس از انقلاب



مشروطه ، در متمم قانون اساسی مصوب 1324، در مادّة نوزدهم ، تأسیس مدارس به مخارج ملتی و دولتی و تحصیل اجباری پیش بینی شد ( قانون اساسی دولت مشروطة ایران 1325 ، ص 5 ـ6؛ گلشن فومنی ، ص 79). در مجلس دوم ، قانون اداری و اساسی فرهنگ وضع شد و تمام مدارس تحت نظارت دولت در آمد و مقرر گردید که آموزش ابتدایی برای کودکان اجباری شود (صدیق ، 1351 ش ، ص 184). در قانون اساسی معارف مصوب دهم ذیقعدة 1329، تعلیمات ابتدایی برای عموم ایرانیان اجباری اعلام شد و پدران و مادران مکلف شدند کودکان خود را از هفت سالگی به مدرسه بفرستند. البته با توجه به شرایط عمومی کشور و دسترسی نداشتن همگان به امکانات ، طریق و محل تحصیل (خانه یا مدرسه ) آزاد اعلام شد. همچنین در این قانون پیش بینی شد که در هر دِه و محله از قصبات ، یک مکتب ابتدایی دایر شود و مخارج آن را دولت ، از مالیاتی که مالکان دهکده و اهالی می دهند، بپردازد. در این قانون ، همچنین پیش بینی شد که مکاتب و مدارس رایگان تنها برای کودکانی باشد که مأموران رسمی محلی ، بی بضاعتی آنان را تأیید کنند و دیگران باید در مدارس غیردولتی ثبت نام نمایند (ایران . قوانین و احکام ، مجموعة مصوبات مجلس شورای ملی در چهار دورة تقنینیه ، ص 425ـ 428). در قانون اداری وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه ، مصوب یازدهم شهریور 1289/ 26 شعبان 1328، تهیة اسباب تحصیلات ابتداییِ اجباری و رایگان از وظایف وزیر شمرده شد (همو، قوانین و مقررات مربوط به معارف و مدارس ، ص 9)، اما به سبب اغتشاشات سیاسی ، اهداف پیش بینی شده تحقق نیافت . در اسفند 1299 سیدضیاءالدین طباطبایی ، نخست وزیر وقت ، در اعلامیه ای افزایش مدارس و بهره مندی همگان را از تعلیم و تربیت از اهداف مهم دولت خود ذکر کرد (غنی ، ص 223). در قانون شورای عالی معارف مصوب بیستم اسفند 1300، تهیة موجبات تکثیر مدارس و تدارک مقدمات تعلیم اجباری و رایگان از وظایف وزارت معارف دانسته شد (ایران . قوانین و احکام ، قوانین و مقررات مربوط به معارف و مدارس ، ص 19).

با پیدایی ثبات نسبی در اوضاع سیاسی و اداری و اهتمام حکومت به بسط تعلیمات ، تعداد مؤسسات آموزشی رو به فزونی نهاد (صدیق ، 1351 ش ، ص 170ـ171؛ غنی ،ص 418) و قوانینی برای تهیة بودجة لازم به منظور گسترش مدارس و تأمین مخارج مدارس تصویب شد؛ از جمله در قوانین مصوب دورة ششم قانونگذاری مجلس در چهاردهم شهریور 1306 پیش بینی گردید که وجوه لازم برای تحصیلات ابتدایی از بخشی از مالیات عایدات املاک اربابی تأمین گردد و وزارت معارف ملزم شد برای ایلات ، مدارس ابتدایی سیّار تأسیس کند (ایران . قوانین و احکام ، مجموعة قوانین موضوعه و مسائل مصوبة دورة ششم تقنینیه ، ص 427ـ 428). در 1313 ش با پیشنهاد تعمیم تعلیمات اجباری و با به کار بستن تجربه های کشورهای همسایه در این کار، تلاش شد تا تعلیمات اجباری در میان تمامی افراد مملکت از هشت تا پنجاه ساله گسترش یابد و انجمنهایی با عنوان انجمن مبارزه با بی سوادی عهده دار آن شوند. تشکیل دوره های اکابر محصول چنین هدفی بود (سند ش 115، کارتن ش 26، آرشیو اسناد سیاسی وزارت امور خارجه ). در 1332 ش ضمن تصویب قانون شهرداریها مقرر شد که 5% از درآمد شهرداری هر حوزه (بعدها 3%) به توسعة فرهنگ ، بویژه احداث دبستان ، اختصاص یابد. با تخصیص این امکانات تعدادی مدرسه در نقاط گوناگون ایران ساخته شد ( دگرگونیهای آموزش و پرورش در پنجاه سال اخیر ، ص 45).

در نخستین قوانینِ آموزش مقرر گردید که والدین در صورت نفرستادن کودکان خود به مدرسه ، ده ریال جریمه بپردازند (ایران . قوانین و احکام ، مجموعة قوانین موضوعه و مسائل مصوبة دورة سیزدهم قانونگذاری ، ص 54). بعدها با فراهم شدن امکانات در نقاطی که زمینة آموزش به صورت رایگان وجود داشت ، وزارت معارف اعلام کرد که والدین در صورت رعایت نکردن قانون تعلیمات اجباری ، نسبت به هر سالِ درسی محکوم به دو ماه حبس یا پرداخت چهل تومان خواهند بود (سند ش 554، فیش ش 51006، ص 2، سازمان اسناد ملی ایران ). چون ، به رغم پیش بینیهای قانونی ، عملاً زمینه و

امکانات لازم برای تعلیم اجباری فراهم نشده بود، در بیشتر مواقع تنها به اعلام رایگان بودن تعلیمات ، و نه اجباری بودن آن ، بسنده می شد (سند ش 354، فیش ش 51006، سازمان اسناد ملی ایران ).

گفتنی است که امکانات تعلیمات رایگان ، به سبب کمبود منابع مالی ، به اشخاص بی بضاعت اختصاص داشت و ارائة «گواهی فقرِ» خانواده برای ثبت نام ضروری بود و کودکانی که والدینشان قادر به تأمین مخارج آنان بودند، می بایست در مدارس دولتیِ غیررایگان آموزش اجباری می دیدند. این امر محدودیتهایی در استفاده از مدارس رایگان ایجاد کرد و در مواردی به اعتراض افراد آبرومندی منجر شد که ناچار به ارائة گواهی فقر بودند (سند ش 922 و 927، فیش ش 51013، سازمان اسناد ملی ایران ؛
ایران . قوانین و احکام ، قوانین و مقررات مربوط به معارف و مدارس ، ص 136).

در قانون تعلیمات اجباری ابتدا در نظر بود که تحصیل در تمامی مقاطع ، اجباری و رایگان باشد، لیکن به ملاحظة کمبود منابع مالی برای ایجاد مقدمات کار، در 1322 ش دورة تحصیلات رایگان شش سال ، ولی سال پنجم و ششم آن اختیاری ، اعلام شد (ایران . قوانین و احکام ، مجموعة قوانین موضوعه و مسائل مصوبة دورة سیزدهم قانونگذاری ، ص 53).

بعلاوه ، تأسیس مدارس غیر رسمی (ملی / خصوصی ) نیز گسترش یافت . هزینة مدارس غیررسمی بر عهدة گردانندگان آنها بود که توسط افراد خیّر و نیز پرداخت هزینه تحصیل از سوی شاگردان تأمین می شد، اما در هر حال همگی این مدارس تابع قوانین دولتی بودند و تحصیل در آنها مشمول مقررات تعلیمات اجباری بود (صدیق ، ص 450ـ451).

در 1350 ش دورة تعلیمات عمومی اجباری در کشور شامل دو مرحله (پنج سال ابتدایی و سه سال راهنمایی ) اعلام شد (صدیق ، 1338ـ1356 ش ، ج 4، ص 138ـ139). با توجه به کمبود امکانات مالی جهت احداث و تجهیز وتوسعة مدارس ، پراکندگی و کثرت مناطق روستایی و کمبود معلم ، عملاً آموزش در تمامی نقاط کشور به صورت هم زمان و یکسان پیش نرفت ، لذا تلاش شد که برای ریشه کن کردن بی سوادی اقدامات اساسی دیگری شود، از جمله : تشکیل سپاه دانش به فرمان محمدرضا پهلوی (حک : 1320ـ1357 ش ) در سال تحصیلی 1340ـ 1341 ش ، تصویب قانون خدمات اجتماعی زنان در 1347 ش ، طرح آموزش عشایری و تغذیة رایگان ( سیرتحولات آموزش و پرورش از شروع انقلاب تا پایان برنامة ششم ، ص 10ـ11؛
ایوانوف ، ص 249ـ250).

بعد از انقلاب اسلامی طبق اصل سی ام قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ، دولت موظف شد که وسایل آموزش و پرورش رایگان را برای همة ملت تا پایان دورة متوسطه فراهم سازد (نائینی ، ص 6). یکی از اقدامات مهم برای سوادآموزی ، به وجود آوردن سازمان نهضت سوادآموزی بود که از جمله کارهای این سازمان ، آموزش دادن به کودکان لازم التعلیمی است که از امکان تحصیل محروم اند (انعام زاده ، ص 171؛
نهضت سوادآموزی * ). بر اساس آمار سرشماری عمومی نفوس و مسکن سالهای 1355 ش و 1375 ش ، نسبت اشتغال به تحصیل در جمعیت زیر 25 سال کشور در 1355 ش ، 8ر49% بوده و در 1375 ش ، به 15ر66% افزایش یافته است . بر اساس همین آمار در 1355 ش ، 6ر75% جمعیت 7 تا 11 سالة کشور به تحصیل اشتغال داشته اند که این رقم در 1375 ش شامل 86ر91% جمعیت 6 تا 10 سالة کشور بوده است (مرکز آمار ایران ، 1359ش ، ص بیست وهفت ؛
همو، 1376ش ، ص بیست و هفت ). با این همه به دلیل کثرت جمعیت افراد لازم التعلیم و کمبود امکانات آموزشی دولتی و برای جلب مشارکت مردم در امور آموزشی ، از سال تحصیلی 1368ـ1369 ش قانون تأسیس مدارس غیرانتفاعی نیز تصویب و اجرا شده است . هم اکنون حدود 4% دانش آموزان کشور در این مدارس تحصیل می کنند، تحصیل در این مدارس مشمول قوانین آموزشی دولتی است (کیا، ص 26ـ27).

---

منابع :
(1) علاوه بر اسناد مذکور در متن ، موجود در آرشیو اسناد سیاسی وزارت امور خارجه و آرشیو سازمان اسناد ملی ایران ؛
(2) مرتضی اسعدی ، جهان اسلام ، تهران 1366ـ1369 ش ؛
(3) احمد امین ، پیشگامان مسلمان تجددگرایی در عصر جدید ، ترجمة حسن یوسفی اشکوری ، تهران 1376 ش ؛
(4) نادر انتخابی ، «دین و دولت در ترکیه : از تنظیمات تا امروز»، نگاه نو ، ش 25 (مرداد 1374)؛
(5) اسداللّه انعام زاده ، بررسی بودجه ، اعتبارات و شاخص های آموزشی دورة ابتدایی طی سالهای 74ـ72 ، تهران : وزارت آموزش و پرورش ، معاونت آموزش عمومی و سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی (جزوة تکثیرشده )؛
(6) ایران . قوانین و احکام ، قوانین و مقررات مربوط به معارف و مدارس ، احصائیة معارف و مدارس ( 1307ـ 1308 ) ، احصائیة اعضا و مستخدمین ( 1309 )، ( بی جا: بی تا. ) ؛
(7) همو، مجموعة قوانین موضوعه و مسائل مصوبة دورة سیزدهم قانونگذاری : اول آذر 1320ـ30 آبان 1322 ، تهران ( بی تا. ) ؛
(8) همو، مجموعة قوانین موضوعه و مسائل مصوبة دورة ششم تقنینیه : 22 مرداد 1305 ـ 22 مرداد 1307 ، تهران ( بی تا. ) ؛
(9) همو، مجموعة مصوبات مجلس شورای ملی در چهار دورة تقنینیه ، تهران ( بی تا. ) ؛
(10) میخائیل سرگی یویچ ایوانوف ، تاریخ نوین ایران ، ترجمة هوشنگ تیزابی و حسن قائم پناه ، استکهلم 1356 ش ؛
(11) جمشید بهنام ، ایرانیان و اندیشة تجدد ، تهران 1375 ش ؛
تفکر در بارة تحولات آیندة آموزش و پرورش ، ترجمة محمدعلی امیری ، تهران : سازمان

(12) پژوهش و برنامه ریزی آموزشی ، دفتر امور کمک آموزشی و کتابخانه ها، 1368 ش ؛
(13) داود حسینی نسب و اصغرعلی اقدم ، فرهنگ واژه ها، تعاریف و اطلاعات تعلیم و تربیت ، تبریز 1375 ش ؛
(14) دگرگونیهای آموزش و پرورش در پنجاه سال اخیر از سال 1304 تا 1354 ، تهران : وزارت آموزش و پرورش ، ( بی تا. ) ؛
سیر تحولات آموزش و پرورش از شروع انقلاب تا پایان برنامة ششم از سال تحصیلی

(15) ( 42ـ41 تا 62ـ61 )، تهران : وزارت آموزش و پرورش ، 1355 ش (جزوة تکثیرشده )؛
(16) عیسی صدیق ، دورة مختصر تاریخ فرهنگ ایران ، تهران 1351 ش ؛
(17) همو، یادگار عمر ، تهران 1338ـ1356 ش ؛
(18) عبدالرحیم بن ابوطالب طالبوف ، سیاست طالبی ، چاپ رحیم رئیس نیا، محمدعلی علی نیا، و علی کاتبی ، تهران 1357 ش ؛
(19) سیروس غنی ، ایران : برآمدن رضاخان ، برافتادن قاجار و نقش انگلیسیها ، ترجمة حسن کامشاد، تهران 1377 ش ؛
(20) اقبال قاسمی پویا، مدارس جدید در دورة قاجاریه : بانیان و پیشروان ، تهران 1377 ش ؛
(21) علاءالدین کیا، مروری بر دو دهه تلاش برای اعتلای تعلیم و تربیت کشور ( 1378ـ 1358 )، تهران : وزارت آموزش و پرورش ، ادارة کل روابط عمومی ، 1378 ش (جزوة تکثیر شده )؛
(22) محمدرسول گلشن فومنی ، جامعه شناسی آموزش و پرورش ، تهران 1373 ش ؛
(23) تان خوی له ، «پیکار با بیسوادی »، پیام یونسکو ، سال 14، ش 157 (خرداد 1362)؛
مرکز آمار ایران ، سرشماری

(24) عمومی نفوس و مسکن آبانماه 1355: کل کشور ، تهران 1359 ش ؛
(25) همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور ، تهران 1376 ش ؛
(26) هما ناطق ، کارنامة فرهنگی فرنگی در ایران : 1921ـ 1837 ، تهران 1380 ش ؛
(27) محمدکاظم نائینی ، اصول قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران پیرامون هدف ها و فلسفة آموزش و پرورش ، تهران : وزارت آموزش و پرورش ، دفتر تحقیقات و برنامه ریزی ، 1359 ش ؛
(28) تورستان هوسن ، «در راه دانش »، پیام یونسکو ، سال 14، ش 157 (خرداد 1362).

/ محبوبه جودکی /