responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3642

 

التعلیقات ، نام دو رسالة فلسفی ، یکی از فارابی و دیگری از ابن سینا، هر دو به عربی .

1) التعلیقات فارابی . این رسالة مختصر، مشتمل بر اقوال کلی در بارة برخی مباحث و مفاهیم فلسفی است که برخی به حدود و برخی به رسوم یا شروح کوتاه شبیه است . تعلیقه عنوان عام کتابهایی است مشتمل بر حاشیه های متون ، بویژه متون حِکْمی (آقابزرگ طهرانی ، ج 6، ص 7) که از سنّتهای تعلیمی در عالم اسلام و غرب مسیحی بوده است (مجتهدی ، ص 95)، اما ناظم الاطباء (ذیل «تعلیقه ») تعلیقه را به معنای ضمیمه و حاشیه و فهرست و دفتر مکتوبی دانسته است که از جانب شخصی بزرگ نوشته شده باشد. به نظر می رسد تعلیقات فارابی از این مقوله است ، چرا که شرحِ کتاب خاصی نیست ، بلکه مجموعه ای از پاسخهای او به پرسشها و استفسارهای برخی شاگردانش در خصوص پاره ای معضلات فلسفی و علمی و توضیح در بارة آنهاست ؛ به تعبیر دیگر، التعلیقات مجموعه ای از اندیشه های فلسفی است که به شکلی عام و بدون پایبندی به روش تعلیمی خاصی عرضه شده و روش استدلالی آن شبیه به شیوة فارابی در رسالة جواباتٌ لِمسائلَ سُئِلَ عنها است (فارابی ، مقدمة آل یاسین ، ص 101، 109).

این رساله مشتمل بر 101 فقره است . در آن از هیچ شخص یا مکتب فکری و فلسفی نام برده نشده است و هیچ نقل قول یا استشهادی از آیات و اخبار در آن نیست . بنا بر گزارش آل یاسین (فارابی ، تعلیقات ، ص 161ـ193)، حدود دوسوم فقرات آن از حیث موضوع و بعضاً از حیث محتوا با قسمتهایی از آثار ارسطو، از جمله مابعدالطبیعة ، طبیعیات ، در بارة نفس ، در بارة آسمان ، اخلاقِ نیکوماخوسی ، تحلیلات اولی و ثانیه ، مقولات و کون و فساد ، همسانی و قرابت دارد.

نام این رساله به انتخاب فارابی نبوده است و احتمالاً کاتبان ، رساله را بدین نام ضبط کرده اند، چنانکه عنوان بعضی نسخ خطی آن ، تعالیق فی الحکمة یا کلمات نافعه است (همان ، مقدمة آل یاسین ، ص 110؛ محفوظ و آل یاسین ، ص 161). برخی متقدمان ، از جمله لوکری ( رجوع کنید به مهدوی ، ص 62) و ظهیرالدین بیهقی (ص 21) و شهرزوری (ج 2، ص 15)، این رساله را با نام التعلیقات و صلاح الدین صَفَدی (ج 1، ص 110) و برخی دیگر (مثلاً بروکلمان ، ج 1، ص 235، > ذیل < ، ج 1، ص 377؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 224؛ مدرس تبریزی ، ج 4، ص 264؛ فارابی ، همان مقدمه ، ص 109ـ110؛ محفوظ و آل یاسین ، ص 68، 97، 159، 161، 196، 214، 221) آن را با نام تعالیق فی الحکمة ، در فهرست آثار فارابی آورده اند. شماری از حکیمان اسلامی در آثار خود به مناسبت بعضی مباحث ، از التعلیقات فارابی مطالبی نقل کرده اند (برای نمونه رجوع کنید بهمیرداماد، ص 99، 192، 447؛ علیقلی بن قَرَچُغای خان ، ج 1، ص 145، ج 2، ص 324). فارابی در این رساله مطرح کرده است که انسان قادر به وقوف بر حقایق اشیا نیست و تنها لوازم و اعراض آنها را می شناسد و نمی تواند فصول مقوّم حقیقی شی ء را بشناسد (ص 130،141). در این رساله وی به طور خلاصه از نبوت نیز بحث کرده است (ص 141ـ142، تعلیقات آل یاسین ، ص 178).

از این رساله در حدود سی نسخة خطی معرفی شده که برخی از آنها با التعلیقات ابن سینا تلفیق گردیده و برخی مستقل است (مهدوی ، ص 61ـ62؛ فارابی ، همان مقدمه ، ص 113). التعلیقات فارابی در 1306 ش و 1310 ش / 1927 و 1931 در حیدرآباد دکن چاپ شد و در 1316 ش / 1937 همراه با دیگر آثار فارابی در بمبئی به چاپ رسید. برسلان و اولکن در 1320 ش / 1941 آن را به ترکی ترجمه کردند (فارابی ، همان مقدمه ، ص 114؛ آقایانی چاوشی ، ص 94).

2) التعلیقات ابن سینا. این رساله مجموعة یادداشتهایی پراکنده در بارة مسائل و مباحث فلسفی است که برخی از آنها نسبتاً مفصّل و برخی دیگر بسیار مختصر است . التعلیقات ابن سینا نیز حاشیه بر کتابی دیگر نیست ، بلکه عبارتهایی از گفته های ابن سینا در مجلس درس اوست که بهمنیار یا یکی دیگر از شاگردان وی یادداشت کرده است .

در این رساله ، ترتیب موضوعات و مباحث به شیوة معمولِ کتابهای فلسفی نیست که با منطق آغاز شود و به مباحث الاهیات یا مابعدالطبیعه پایان پذیرد؛ اگر چه در برخی نسخ خطی آن سعی شده تا تعلیقه ها به ترتیب معمول تدوین و تحریر شود (مهدوی ، ص 61؛ فارابی ، همان مقدمه ، ص 111ـ112؛ ابن سینا، مقدمة بدوی ، ص 5؛ نیز رجوع کنید به ادامة مقاله ).

جوزجانی در فهرستی که از آثار استاد خود، ابن سینا، تهیه کرده ، از این رساله نام نبرده است (قفطی ، ص 418ـ 425)، اما اسلوب متن و شباهت مباحث آن با دیگر آثارابن سینا نشان می دهد که این رساله از آثار وی است ( رجوع کنید به فارابی ، همان مقدمه ، ص 110ـ 114). تاریخ دقیق تألیف آن در هیچیک از نسخ خطی ثبت نشده ، اما به گفتة بدوی (ابن سینا، همان مقدمه ، ص 6) احتمالاً بین 404 و 412 ــ در دوره ای که بهمنیار همراه ابن سینا بوده ــ تألیف شده است ؛ یعنی زمانی که ابن سینا در همدان وزیر شمس الدوله بود و با بعضی شاگردانش مجالس علمی شبانه داشت . اما به نظر آل یاسین (فارابی ، همان مقدمه ، ص 112ـ113) ممکن است که این رساله پس از مرگ ابن سینا تدوین شده باشد.

ابن سینا در این رساله (ص 52 ـ53، 131، 138ـ139) به نقد و بررسی برخی آرا و براهین معتزله پرداخته ، که از آن جمله است : شیوة استدلال ایشان در ابطال جسمانیت خداوند و نیز رأی ایشان در بارة اختیار؛ ملاک احتیاج معلول به علت ؛ امتداد ثابت بین خداوند و آفرینشِ عالم ، که این امتداد ثابت را وِعاء زمان دانسته اند.

برخی حکیمان اسلامی در آثار خود از التعلیقات ابن سینا نقل قول کرده اند (برای نمونه رجوع کنید بهفخررازی ، ج 1، ص 565؛ میرداماد، ص 4، 7، 23، 25 و جاهای دیگر؛ صدرالدین شیرازی ، 1337 ش ، سفر اول ، ج 1، ص 41، ج 2، ص 273، سفر دوم ، ج 2، ص 87؛ همو، 1378 ش ، ص 38ـ39، 45؛ طباطبائی ، ص 438). گفتنی است که صدرالدین شیرازی (1337 ش ، سفر دوم ، ج 1، ص 391، سفر سوم ، ج 1، ص 219) از التعلیقات فارابی عباراتی نقل کرده ، اما آنها را به ابن سینا نسبت داده است ( رجوع کنید بهفارابی ، ص 130، 134ـ 135)، شاید به این سبب که وی از نسخه ای استفاده کرده که در آن بهمنیار التعلیقات فارابی و ابن سینا را باهم تلفیق کرده است .

بنا بر تحقیق آل یاسین (فارابی ، مقدمه ، ص 113)، نسخه های خطی التعلیقات ابن سینا تماماً با التعلیقات فارابی تلفیق شده است ، به طوری که این دو از یکدیگر متمایز نیستند و ظاهراً تنها راه تفکیک و تشخیص آنها، مقابلة آنها با نسخه های خطی مستقل التعلیقات فارابی است . بنا بر گزارش مهدوی (ص 61ـ64)، این نسخه های خطی سه دسته اند: 1) نسخه هایی که در آغاز آنها فهرستی به ترتیب حروف ابجد هست . این

فهرست را ابوالعباس لوکری در 503 فراهم آورده است . در این دسته از نسخه ها، تعلیقه ها تفکیک موضوعی نشده و ترتیبِ معمولِ کتابهای فلسفی (ابتدا منطق ، بعد طبیعیات و الاهیات و در مواردی الاهیات مقدّم بر طبیعیات ) رعایت نشده است . 2) نسخه هایی که فاقد فهرست لوکری است و نظم و ترتیب موضوعی ندارد. 3) نسخه هایی که فاقد فهرست لوکری است ، اما در آنها ترتیب و تفکیک موضوعی تعلیقه ها تا اندازه ای رعایت شده است ؛ ازینرو، ابتدا تعلیقه های مربوط به منطق و سپس تعلیقه های مربوط به طبیعیات و الاهیات آمده است (نیز رجوع کنید به قنواتی ، ص 19ـ20).

عبدالرحمان بدوی التعلیقات ابن سینا را همراه با التعلیقات فارابی در 1351 ش / 1972 در قاهره به چاپ رساند. همین چاپ در 1404 در ایران افست ، و بار دیگر در 1379 ش در قم با تفاوتهایی اندک چاپ شد. فقراتی از التعلیقات ابن سینا جداگانه در فهرست آثار ابن سینا با عناوین مختارات من التعلیقات ، فصول من الحکمة ، فصل من کلام الشیخ فی الصورة المعقولة و کیفیّة علم اللّه ثبت شده است ( رجوع کنید به مهدوی ، ص 61، 285ـ286، 292). به نظر مهدوی (ص 61) بعید نیست که آنچه در بعضی نسخه ها با عنوان «فواید» یا «افادات » یا عناوین دیگر آورده شده ، التقاطی از التعلیقات باشد، چنانکه در کتابخانة موزة بریتانیا (ش 3ر1349) رساله ای به نام فی الحکمة ، با فصول متعدد و بدون نام مؤلف ، موجود است که منتخباتی از التعلیقات است .

در برخی از فهرستهای آثار ابن سینا، نوشته های دیگری با عنوان تعلیقات یا تعالیق به او نسبت داده اند که از آن جمله است : تعلیقات علی کتاب النفس ، که گفته می شود فقراتی از کتاب مفقودِ الانصاف وی است (طُرَیحی ، ص 107؛ مهدوی ، ص 48)؛ التعلیقات ، که مشتمل است بر مطالبی که ابوالفرج همدانی طبیب از گفته های ابن سینا در مجلس او نوشته است (ابن ابی اصیبعه ، ج 2، ص 20؛ طریحی ، همانجا)؛ کتاب التعالیق که شاگرد ابن سینا، ابومنصوربن زیلا/ ابن زَیْله ، آن را گردآوری کرده است (ابن ابی اُصَیبعَه ، ج 2، ص 19؛ ابن سینا، مقدمة بدوی ، ص 5؛ مهدوی ، ص 61).


منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) جعفر آقایانی چاوشی ، کتابشناسی توصیفی ابونصر فارابی ، ( تهران ) 1357 ش ؛
(3) ابن ابی اصیبعه ، کتاب عیون الانباء فی طبقات الاطباء ، چاپ امرؤالقیس بن طحان ( آوگوست مولر ) ، کونیگسبرگ و قاهره 1299/ 1882، چاپ افست انگلستان 1972؛
(4) ابن سینا، التعلیقات ، چاپ عبدالرحمان بدوی ، قم 1404؛
(5) علی بن زید بیهقی ، تاریخ الحکماء المسمی به درة الاخبار و لمعة الانوار یعنی ترجمة تتمة صوان الحکمة ، حیدرآباد دکن 1354؛
(6) محمدبن محمود شهرزوری ، نزهة الارواح و روضة الافراح فی تاریخ الحکماء و الفلاسفة ، چاپ خورشید احمد، حیدرآباد دکن 1396/ 1976؛
محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی ، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة ،

(7) تهران 1337 ش ، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(8) همو، المظاهر الالهیّة فی اسرار العلوم الکمالیّة ، چاپ سیدمحمد خامنه ای ، تهران 1378 ش ؛
(9) صفدی ؛
(10) محمدحسین طباطبائی ، نهایة الحکمة ، چاپ عباس علی زارعی سبزواری ، قم 1420؛
(11) محمدکاظم طریحی ، ابن سینا: بحث و تحقیق ، بغداد 1396/ 1949؛
(12) علیقلی بن قرچغای خان ، احیای حکمت ، چاپ فاطمه فنا، تهران 1377 ش ؛
(13) محمدبن محمد فارابی ، التعلیقات ، به ضمیمة کتاب التنبیه علی سبیل السعادة ، چاپ جعفر آل یاسین ، تهران 1371 ش ؛
(14) محمدبن عمر فخررازی ، المباحث المشرقیّة فی علم الالهیات و الطبیعیات ، حیدرآباد دکن 1343، چاپ افست قم 1411؛
(15) علی بن یوسف قفطی ، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء ، چاپ لیپرت ، لایپزیگ 1903؛
(16) جورج شحاته قنواتی ، مهرجان ابن سینا: مؤلفات ابن سینا ، قاهره 1950؛
(17) حسینعلی محفوظ و جعفر آل یاسین ، مؤلفات الفارابی ، بغداد 1395/ 1975؛
(18) مدرس تبریزی ؛
(19) یحیی مهدوی ، فهرست نسخه های مصنفات ابن سینا ، تهران 1333 ش ؛
(20) محمدباقربن محمد میرداماد، کتاب القبسات ، چاپ مهدی محقق و دیگران ، تهران 1367 ش ؛


/ سیما نوربخش /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3642
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست