تعقید ، اصطلاحی در علم بلاغت به معنای پیچیده کردن سخن و دشوارگویی . تعقید بر گرفته از «عُقْدة » و «عَقْد» (گره انداختن ) و به معنای پیچیدگی است و کلامِ دارای تعقید را مُعَقَّد می گویند. اغلاق و تقعیر نیز از دیگر الفاظی هستند که برای این پدیدة زبانی به کار می روند (عسکری ، ص 52؛ سکّاکی ، ص 156؛ ابن منظور، ذیل «عقد»). به گفتة جاحظ (متوفی 255)، احتراز از تعقید از شرایط بیان است (ابن رَشیق ، ج 1، ص 249) و در کلام فصیح اجتناب از آن ضروری است .

تعقید را نارسایی کلام در انتقال مفهوم دانسته اند که ناشی از نارسایی لفظ یا معنا یا هر دو است (عسکری ، ص 140؛ ابن رشیق ، همانجا؛ جرجانی ، ص 210؛ سکّاکی ، ص 196؛ تفتازانی ، المطوّل ، ص 21).

مُبرَّد (متوفی 285) تعقید را به دو نوع لفظی و معنوی تقسیم کرده و از دیدگاه او اخلال در نظم ، تعقید لفظی است و نارسایی در معنا، تعقید معنوی (ج 1، ص 30ـ31؛ نیز رجوع کنید بهعبدالقادر حسین ، ص 201ـ202).

به نظر بسیاری از علما، عوامل مؤثر در ایجاد تعقید

لفظی ، تقدیم و تأخیر الفاظ در جمله ، حذف ، و استفاده

از واژه های نامأنوس است (ابن قتیبه ، ص 14؛ ابن جِنّی ،

ج 1، ص 80، ج 2، ص 360؛ ابن طباطبا، ص 43؛ ابن رشیق ، ج 1، ج 260).

به گفتة ابن جنّی (متوفی 392)، بی مبالاتی در قواعد نحو و اخلال در آن از عوامل تعقید لفظی است (به نقل عبدالقادر حسین ، ص 283؛ نیز رجوع کنید به سیبویه ، ج 1، ص 31). جابجایی الفاظ و سازه های نحوی ، که به منظور آشنایی زدایی و گریز از هنجار عادی کلام در زبان ادبی صورت می گیرد، اگر منجر به پیچیدگی تصنعی در معنا و مفهوم سخن گردد، مذموم است و تعقید به شمار می آید (در بارة جواز تقدم و تأخر الفاظ در کلام و موارد مذموم آن رجوع کنید به سیبویه ؛ ابن طباطبا، همانجاها؛ سیرافی ، ج 2، ص 95ـ96، 212ـ213؛ ابن رشیق ؛ جرجانی ، همانجاها). حذف نیز از این حکم کلی مستثنا نیست ( رجوع کنید به حذف * ). به نظر همائی (ص 35) تعقید امری نسبی است و آنچه در تشخیص تعقید لازم و ضروری است ، در نظر داشتن حال و مقتضای آن است . هدایت (ص 19) کاربرد تعقید را به هنگام ذم شبیه مدح جایز می داند.

ابن قتیبه (متوفی 276؛ همانجا) استفاده از لفظ نامأنوس

را نیز از عوامل تعقید لفظی دانسته است (برای نمونة تعقید لفظی رجوع کنید به خفاجی ، ص 101؛ سکّاکی ، همانجا؛ خطیب قزوینی ، ص 8، در نقل بیتی منسوب به فَرَزْدَق ، متوفی 110؛ برای

اطلاع بیشتر رجوع کنید به تفتازانی ، شرح المختصر ، ص 22ـ23؛ همائی ، ص 32ـ33؛ رجایی ، ص 12 که به بیتی از سعدی اشاره

کرده است ).

عده ای ضعف تألیف را مترادف تعقید لفظی دانسته اند، اما تفتازانی (متوفی 792؛ شرح المختصر ، ص 23؛ همو، المطوّل ، همانجا) این قول را رد کرده است .

بنا به قول ابن قتیبه (همانجا) و رمّانی (متوفی 386)، گفتن لفظ و ارادة معنای دور از ذهن از آن ، مُغلق گویی و بیان لفظی با معانی مشترک از عوامل تعقید معنوی اند ( رجوع کنید به مبرّد، ج 1، ص 30؛ ابن رشیق ، ج 2، ص 266ـ267؛ ابن ابی الاصبع ، ص 419). در تعقید معنوی ، به سبب بیان مطالب دور از ذهنی که به توضیحات بسیار احتیاج دارد، در انتقال ذهن از معنای ابتدایی لفظ به معنای ثانوی آن اختلال ایجاد می شود (خطیب قزوینی ، ص 10؛ تفتازانی ، المطوّل ؛ همو، شرح المختصر ، همانجاها). استفاده از مجاز و استعاره و کنایات غریب و نامأنوس از این قبیل است (همائی ، ص 34؛ برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به خطیب قزوینی ، ص 9؛ تفتازانی ، شرح المختصر ، ص 23ـ 24). در ادب فارسی اشعار بیدِل دهلوی * به تعقید معنوی معروف است (شمیسا، ص 133).

تعقید در ادبیات عرب از قرن چهارم تا ششم و در ادب فارسی از قرن نهم تا پیش از دورة بازگشت ادبی * ، بخصوص در سبک هندی ، فراوان است که همین امر موجب محدود شدن مخاطبان و رکود شعری این ادوار بوده است (ضَیْف ، ص 272؛ همائی ، ص 35؛ برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به صفا، ج 4، ص 151ـ 159؛ هندی * ، سبک ).

---

منابع :
(1) ابن ابی الاصبع ، تحریرالتحبیر ، چاپ حفنی محمدشرف ، قاهره 1383/1963؛
(2) ابن جنّی ، الخصائص ، چاپ محمدعلی نجار، ( قاهره 1372ـ1376/ 1952ـ1957 ) ، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(3) ابن رشیق ، العمدة فی محاسن الشعر و آدابه و نقده ، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت 1401/ 1981؛
(4) ابن طباطبا، عیارالشعر ، چاپ طه حاجری و محمد زغلول سلام ، قاهره 1956؛
(5) ابن قتیبه ، ادب الکاتب ، چاپ محمدمحیی الدین عبدالحمید، مصر 1382/ 1963؛
(6) ابن منظور؛
(7) مسعودبن عمر تفتازانی ، شرح المختصر ، چاپ عبدالمتعال صعیدی ، مصر: المکتبة المحمودیة ، ( بی تا. ) ، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(8) همو، کتاب المطوّل فی شرح تلخیص المفتاح ، ( استانبول ) 1330، چاپ افست قم 1407؛
(9) عبدالقاهربن عبدالرحمان جرجانی ، دلائل الاعجاز ، چاپ محمدرشید رضا، بیروت 1398/ 1978؛
(10) محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی ، الایضاح فی علوم البلاغة : المعانی و البیان و البدیع ، بیروت : دارالکتب العلمیة ، ( بی تا. ) ؛
(11) عبداللّه بن محمد خفاجی ، سرّالفصاحة ، چاپ عبدالمتعال صعیدی ، ( قاهره ) 1389/ 1969؛
(12) محمدخلیل رجایی ، معالم البلاغه در علم معانی و بیان و بدیع ، شیراز 1340 ش ، چاپ افست 1359 ش ؛
(13) یوسف بن ابی بکر سکّاکی ، مفتاح العلوم ، قاهره 1356/ 1937؛
(14) عمروبن عثمان سیبویه ، کتاب سیبویه ، چاپ عبدالسلام محمد هارون ، قاهره ?( 1385/ 1966 ) ، چاپ افست بیروت 1411/ 1991؛
(15) حسن بن عبداللّه سیرافی ، شرح کتاب سیبویه ، ج 2، چاپ رمضان عبدالتواب ، مصر 1990؛
(16) سیروس شمیسا، بیان و معانی ، تهران 1378 ش ؛
(17) ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج 4، تهران 1373 ش ؛
(18) شوقی ضیف ، البلاغة : تطور و تاریخ ، قاهره ?( 1965 ) ؛
عبدالقادر

(19) حسین ، اثر النحاة فی البحث البلاغی ، قاهره 1975؛
(20) حسن بن عبداللّه عسکری ، کتاب الصناعتین : الکتابة و الشعر ، چاپ علی محمد بجاوی و محمدابوالفضل ابراهیم ، ( قاهره ) 1971؛
(21) محمدبن یزید مبرّد، الکامل فی اللغة و الادب ، چاپ تغارید بیضون و نعیم زرزور، بیروت 1409/1989؛
(22) رضاقلی بن محمدهادی هدایت ، مدارج البلاغه ، چاپ سنگی شیراز 1331؛
(23) جلال الدین همائی ، معانی و بیان ، چاپ ماهدخت بانو همایی ، تهران 1370 ش .

/ زهرا نهاوندی /