التَعرُّف (عنوان مشهورِ التعرّف لمذهب اهل التصوف ) ، کتابی مهم در تصوف به عربی ، تألیف ابوبکر محمد بخاری کلاباذی * ، صوفی و فقیه حنفی قرن چهارم . این کتاب منعکس کنندة عرفان زاهدانه (عقاید متشرعانة مبتنی بر مذهب اهل سنّت ) در اوایل پیدایی تصوف اسلامی است . کلاباذی بعد از واقعة قتل حلاج (متوفی 309)، در دوره ای که فقها و دینداران بشدت با صوفیان مبارزه می کردند، برای دفاع از آنان این اثر را تألیف کرد (زرین کوب ، ص 69ـ70؛ ایرانیکا ، ذیل «ابوبکر کلاباذی »). او در مقدمة این کتاب (ص 20) از اوصاف صوفیان حقیقی و بر افتادن راه و رسم آنان ، بی رغبتی مردم به معرفت ، بر چیده شدن بساط حقیقت ، و دعویهای پوچ و بی اساس مدعیان تصوف سخن به میان آورده و گفته است که اینان بدعتهایی در تصوف گذاشته و نسبتهای نادرستی به آن داده اند. او توضیح داده که بر آن است تا با تدوین کتابش در بیان طریقت و سیرت مشایخ نامدار تصوف ، اسباب آشنایی سالکان را با تصوف فراهم



آورد و ازینرو آن را التعرّف لمذهب اهل التصوف نامیده است . کلاباذی ، همانطور که خودش اشاره کرده ، در تدوین این اثر از سخنان و آثار صوفیان پیش از خود بهره برده (نیز رجوع کنید به مستملی ، ج 1، ص 102ـ119)، اما نام این آثار را ذکر نکرده است .

التعرّف شامل یک مقدمه و 75 باب است که از آن میان مفصّلترین بابها، باب پنجاه ونهم در موضوع فنا و بقا و باب بیست وششم در بارة کرامات اولیاست . مؤلف در باب اول به توضیح اقوال بزرگان صوفیه در بارة وجه تسمیة صوفیه پرداخته است . در باب دوم ، که به معرفی رجال صوفیه اختصاص یافته ، از امام زین العابدین و امام باقر و امام صادق علیهم السلام با عنوان نخستین رجال صوفی بعد از صحابه یاد کرده است . در باب سوم و چهارم ، از صوفیانی نام برده است که رسایلی در بارة «علم اشاره و علم معاملات » نگاشته بوده اند. بابهای پنجم تا سی ام ، جز باب بیست وششم ، به مباحث اعتقادی و کلامی ــ از جمله توحید و اسما و صفات و کلام الاهی ، رؤیت ، خلق افعال ، استطاعت ، قدر و جبر ــ با نظرگاه اشعری اختصاص دارد. در بابهای سی ویکم تا سی وچهارم ، در بارة علم تصوف و ماهیت و شروط تصوف و نیز خواطر مطالبی آمده است . در بابهای سی وپنجم تا پنجاه ونهم ، سخنان بزرگان صوفیه در بارة مقامات اهل سلوک ، از توبه و زهد و صبر و فقر و تواضع و خوف و تقوا و اخلاص تا فنا و بقا، نقل شده است . بابهای شصتم تا هفتادوپنجم به بررسی معارف صوفیان همچون معرفت و صفات عارف و مرید و مجاهدت و شرح جنبه هایی از اخلاق و رفتار صوفیان و ذکر موهبتهای خاص و عنایات خداوند اختصاص یافته است . در بخش آخر کتاب (باب هفتادوپنجم ) سماع از نظر عرفا تبیین شده است .

کلاباذی با استناد به آیات قرآن و احادیث نبوی و سخنان بزرگان دین و عرفان ، به شرح و توضیح مباحث اعتقادی و موضوعات عرفانی پرداخته و گاه اشعاری عربی و بندرت فارسی در سخن آورده و کوشیده است تا با استدلال ، و گاه تمثیل ، باورهای صوفیان را موافق با اعتقادات اهل سنّت نشان دهد ( رجوع کنید به ص 33 به بعد؛ مستملی ، ج 1، مقدمة روشن ، ص 5؛ سمیعی ، ص 61؛ زرین کوب ، ص 69). وی در اغلب موارد به سخنان عرفای اهل صحو، بخصوص جُنید بغدادی ، اشاره کرده و در چند مورد نیز از حلاج بدون تصریح به نام او، گاه با تعبیر «بعض الکُبَراء» یا با عنوان «ابوالمغیث »، یاد کرده است ( رجوع کنید بهص 34، 148؛ مستملی ، ج 1، ص 284؛ زرین کوب ، ص 70).

از التعرّف لمذهب اهل التصوف نسخه های خطی متعددی موجود است (بروکلمان ، ج 1، ص 217، > ذیل < ، ج 1، ص 360؛ آربری ، ج 7، ص 25). این کتاب ظاهراً نخستین بار در حاشیة احیاء علوم الدین غزالی در 1321 در استانبول به چاپ رسیده (بروکلمان ، ج 1، ص 217) و پس از آن نیز بارها چاپ شده است . این کتاب به کوشش عبدالحلیم محمود و طه عبدالباقی سرور در 1380 در قاهره چاپ انتقادی شد. آربری نیز این اثر را با عنوان > تعالیم صوفیه < به انگلیسی ترجمه کرده و در 1314 ش / 1935 در کیمبریج به چاپ رسانده است .

التعرّف بعدها مورد توجه متصوفه واقع شد و آوازه ای بلند یافت ، به طوری که در باره اش گفته اند: «لَولا التعرّف لَما عُرِفَ التصوف » یا «لَولا التعرّف لَبطَلَ التصوف » (کلاباذی ، مقدمه ، ص 7؛ مستملی ، ج 1، مقدمة روشن ، ص 5؛ زرین کوب ، همانجا).

اهمیت التعرّف را می توان از شروح متعدد فارسی و عربی آن در دوره های گوناگون عرفان اسلامی ، دریافت . مهمترین شرح التعرّف به فارسی شرح التعرّف لِمذهب التصوف از ابوابراهیم اسماعیل بن محمد مستملی * بخاری (متوفی 434) است که نثری ساده و بی تکلف دارد. از این شرح ، که آن را «نورالمریدین و فضیحة المُدّعین » و در یکی از نسخه ها «کشف المحجوب : شرح التصوف » نامیده اند (زرین کوب ، ص 69؛ مستملی ، ج 1، مقدمة روشن ، ص 5 ـ6)، چندین نسخة خطی وجود دارد، از جمله نسخة محفوظ در موزة ملی پاکستان که یکی از قدیمترین نسخه های خطی به زبان فارسی است (مستملی ، ج 1، مقدمة روشن ، ص 3، 14ـ20). شرح التعرّف تاکنون دو بار در تهران چاپ شده است : در 1346 ش با تصحیح و تحشیة حسن مینوچهر در یک جلد، و در 1363 ش با مقدمه و تصحیح و تحشیة محمد روشن در چهار جلد (در بارة چاپ اخیر رجوع کنید بهسمیعی ، ص 58ـ107). شخص گمنامی نیز در سدة هشتم ، شرح التعرّف را تلخیص کرده که به کوشش احمدعلی رجائی در 1349 ش در تهران به چاپ رسیده است . علاءالدین ابوالحسن علی بن اسماعیل بن یوسف تبریزی شافعی (متوفی 729) شرحی با عنوان حسن التصرّف فی شرح التعرّف دارد (آلوارت ، ج 3، ص 92ـ93؛ مستملی ، ج 1، مقدمة روشن ، ص 6). برخی شرحی به همین نام را به خود کلاباذی نسبت داده اند (مستملی ، ج 1، مقدمة روشن ، ص 5؛ حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 419). حسن التصرّف علاءالدین تبریزی را علی بن احمدبن محمد منوفی خلاصه کرده است (آلوارت ، همانجا). از دیگر شروح التعرّف ، شرح خواجه عبداللّه انصاری (متوفی 481) است و نیز شرحی منسوب به سیدمحمد گیسودراز (متوفی 825؛ منزوی ، ج 3، ص 1354؛ مستملی ، ج 1، مقدمة روشن ، همانجا).

---

منابع :
(1) حاجی خلیفه ؛
عبدالحسین زرین کوب ، جستجو در تصوف

(2) ایران ، تهران 1357 ش ؛
(3) احمد سمیعی ، «در بارة شرح تعرف ، مصحح محمد روشن »، معارف ، دورة 8 ، ش 3 (آذر ـ اسفند 1370)؛
(4) ابوبکر محمدبن ابراهیم کلاباذی ، التعرّف لِمذهب اهل التصوف ، چاپ عبدالحلیم محمود و طه عبدالباقی سرور، قاهره 1380/1960؛
(5) اسماعیل بن محمد مستملی ، شرح التعرّف لِمذهب التصوف ، چاپ محمد روشن ، تهران 1363ـ1366 ش ؛
(6) احمد منزوی ، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان ، اسلام آباد 1362ـ1370 ش ؛


/ محمدجواد شمس /