تَعاسیف ، قیصربن ابوالقاسم ، ملقب به عَلَم الدین و

قیصر تعاسیف ، ریاضیدان ، مهندس ، منجم و فقیه حنفی مصری . در حدود 574 در اَسفون / اَصفون در مصر علیا

متولد شد. کنیة او را ابوالمعالی یا ابوالمعانی نوشته اند (اُدفوی ، ص 469). او از محمدبن محمد بن مبارک انباری ، محمدبن یوسف غزنوی و شریف عبدالمطلب هاشمی حدیث شنید و در مصر و دمشق روایت کرد (همان ، ص 469ـ470)، ولی شهرت وی به دلیل مهارتش در ریاضیات و علم الحیل (مکانیک ) بوده است (همان ، ص 469). در علم الحیل ، او را ادامه دهندة راه بدیع الزمان جزری * و عبدالرحمان خازنی * دانسته اند (نصر، ص 128).

تحصیل اولیة تعاسیف در مصر و سپس در دمشق بود. ابن خَلَّکان به نقل از خود تعاسیف آورده است که او چون مشتاق تحصیل نزد کمال الدین بن یونس * بود، به موصل

رفت و نزد وی بویژه موسیقی آموخت (ابن خلّکان ، ج 5، ص 315ـ 316).

تعاسیف به خدمت ایوبیان در آمد. نوشته اند که فردریک دوم (حک : 1194ـ1250)، «امپراتور فرنگ » که ریاضیدان نیز بود، برای آزمودن علمای دستگاه ملک کامل اول ایوبی مسائل مختلفی نزد کامل فرستاد، و او حل مسائل را از جمله به تعاسیف محول کرد (ابن واصل ، ص 262؛ مقریزی ، ج 1، ص 354؛ ادفوی ، ص 470). تعاسیف به دربار مظفر دوم تقی الدین محمودبن ملک منصور، حاکم ایوبی حماه (حک : 626ـ642) که حامی اهل علم و ادب بود، وارد شد و بر نهر











عاصی چندین چرخاب (ناعوره ) و آبراههایی بنا کرد (ابوالفداء، ج 3، ص 173)، ولی روشن نیست که در این زمینه نوآوری کرده باشد (سارتون ، ج 2، بخش 2، ص 1798). همچنین برای تقی الدین محمود کُره ای سماوی ساخت و وضع کواکب را بر آن رسم کرد (ابوالفداء، همانجا). این کُره اکنون در موزة کاپودیمونتة ناپل نگهداری می شود و بر آن نام قیصربن ابوالقاسم و سال 623 به خط کوفی حک شده است . از لحاظ قدمت این کره را دومین کرة سماوی باقیمانده از دورة اسلامی ، پس از کره ای که در بَلَنسیة اندلس ، ظاهراً در قرن ششم ، ساخته شده است ، می دانند (استیونسون ، ج 1، ص 28ـ 29). تعاسیف در همین دوره در مدرسة نوریة دمشق به تدریس پرداخت (ادفوی ، همانجا).

تعاسیف با خواجه نصیرالدین طوسی مکاتباتی در بارة رسالة شافیة وی داشت که دو نامة او در بارة اصل موضوع توازی و جوابهای خواجه نصیرالدین به آنها در نسخه های متعدد موجود است ( رجوع کنید بهماتویفسکایا و روزنفلد، ج 2، ص 380؛ سزگین ، ج 5، ص 111؛ بروکلمان ، ج 1، ص 625؛ گلچین معانی ، ج 8، ص 363). این نامه ها در الرسائل خواجه نصیرالدین طوسی (چاپ حیدرآباد دکن )، بعد از رسالة شافیه ، چاپ شده است . محمدتقی مدرّس رضوی متن نامه های تعاسیف و پاسخهای خواجه نصیرالدین طوسی را در 1370 ش در تهران چاپ کرده است ( رجوع کنید به ص 372ـ379). این نامه ها به انگلیسی نیز ترجمه شده اند (سزگین ، همانجا؛ قربانی ، ص 311ـ312؛ برای اطلاع از



ایرادهایی که تعاسیف بر رسالة شافیه گرفته است رجوع کنید به همائی ، ج 1، ص 134ـ136). علاوه بر اینها، نوشته اند که تعاسیف با ابن واصل (متوفی 697) در ساخت یک رصدخانه و ابزارهای نجومی مختلف همکاری داشته است ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «ابن واصل »).

ابن ابی اُصَیبِعه ، معاصر تعاسیف ، چند بار در عیون الانباء از وی نقل قول کرده است (ص 525،550،740). علی بن خلیفه ، عموی ابن ابی اصیبعه ، در نجوم شاگرد تعاسیف بوده است (همان ، ص 740؛ سوتر، ج 1، ص 135).

تعاسیف در 649 در دمشق وفات یافت و همانجا دفن شد (ابن ابی الوفا، ج 1، ص 415؛ ابن خلّکان ، ج 5، ص 318).

---

منابع :
(1) ابن ابی اصیبعه ، عیون الانباء فی طبقات الاطباء ، چاپ نزار رضا، بیروت ( 1965 ) ؛
(2) ابن ابی الوفا، الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة ، حیدرآباد دکن 1332؛
(3) ابن خلّکان ؛
(4) ابن واصل ، تاریخ ایوبیان ، مصحح : حنین محمد ربیع ، ترجمة پرویز اتابکی ، تهران 1369 ش ؛
(5) اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر: تاریخ ابی الفداء ، بیروت : دارالمعرفه ، ( بی تا. ) ؛
(6) جعفربن ثعلب ادفوی ، الطالع السعید: الجامع اسماء نجباءالصعید ، چاپ سعد محمدحسن ، مصر 1966؛
(7) جورج سارتون ، مقدمه بر تاریخ علم ، ترجمة غلامحسین صدری افشار، تهران 1353ـ 1357 ش ؛
(8) ابوالقاسم قربانی ، زندگینامة ریاضیدانان دورة اسلامی : از سدة سوم تا سدة یازدهم هجری ، تهران 1365 ش ؛
(9) احمد گلچین معانی ، فهرست کتب خطی کتابخانة آستان قدس رضوی ، ج 8 ، مشهد 1350 ش ؛
(10) محمدتقی مدرّس رضوی ، احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی ، تهران 1370 ش ؛
(11) احمدبن علی مقریزی ، السلوک لمعرفة دول الملوک ، چاپ محمد عبدالقادر عطا، بیروت 1418/1997؛
(12) حسین نصر، علم و تمدن در اسلام ، ترجمة احمد آرام ، تهران 1359 ش ؛
(13) جلال الدین همائی ، خیامی نامه ، ج 1، تهران 1346 ش ؛


/ نگار نادری /