تشعیر ، اصطلاحی در تذهیب و نقاشی ایرانی . تشعیر در لغت به معانی «موی بر آوردن بچه در شکم » و نیز «موی را داخل مَوزه کردن » و «آستر کردن موزه به موی » آمده است (شاد؛ نفیسی ، ذیل واژه ) و در اصطلاح ، نقوشی از یک یا دو رنگ است که در حاشیه و سرفصلهای برخی کتب و در و دیوار و پرده ها و فضاهای موجود در مجلس سازیها و پرده های نقاشی ایرانی کشیده می شود و در جلدسازی و قلمدان سازی و قلم زنی بر روی فلز و نیز خطاطی دیده شده است . تشعیر از شَعْر (مو) گرفته شده است و به نقوش بسیار ریز از گیاه و پرنده و درخت اطلاق می شود (منشی قمی ، ص 199؛ مایل هروی ، ص 597). به گفتة مجرد تاکستانی (1372 ش ، ص 121)، از آنجا که طراحی تشعیر، که در اصل طراحی حیوانات و منظره و اقسام آن است ، اغلب با طلا و به وسیلة قلم موهای بسیار ظریف انجام می گرفته است ، ظرافت خطوط را به مو تشبیه کرده اند.

تشعیر به همراه تذهیب ، برای تزئین حواشی بزرگتر در کتب خطی ، شاید تحت تأثیر نقاشی چینی ، از دوران تیموریان در ایران مرسوم گردید (وزیری ، ج 2، ص 207ـ 208).

نامگذاری انواع تشعیر بیشتر بر اساس روشها و فنون و جایگاه ارائة آن است . تشعیر بر دو قسم است : تشعیر گیاهی یا تشعیر گل و بوته ، و تشعیر وحوش . در تشعیر گیاهی ، تصاویر بر بالا و پایین برگها و گلها به زر یا رنگهای سفید یا آبی یا مایة اصلی و ته رنگ









لاجورد یا سیاه یا گِل ماشی و امثال آن ، بر حواشی کتب کشیده می شود. در آرایه های تزئینی قرآن کریم و جلد آن ، علاوه بر تذهیب ، فقط از این نوع تشعیر استفاده می گردد. در تشعیر وحوش که بر دو نوع «نخجیری » و «گرفت و گیر» است ، طرح کلی تصاویر و نقوش انواع پرندگان و جانوران زمینی و دریایی و اساطیری در ترکیبهای خاص متناسب با موضوع اصلی کتاب با کمترین رنگ و به صورت نمادین پدید می آید. همچنین تصاویری از آسمان و ابرها و ستیغ کوهها و صخره ها در تشعیر دیده می شود.

نقوش تشعیری هر کدام جایگاهی معیّن و شیوه ای مستقل دارند؛ مثلاً جای نقش شیر و اژدها و سیمرغ و ادوات رزم در حواشی کتب و مجالس رزمی و جای نقش مرغزارها، سروستانها، بته جقه ها، بیدهای مجنون ، آهوان و پرندگان در حواشی کتب و جلدها و مجلس سازیهای تغزلی و شکارگاههاست .

از انواع تشعیر، تشعیر روغنی است که در جلدهای منقوش روغنی کتب خطی در دورة صفوی دیده می شود. در این نوع کار، جلد مشکی با نقشهای بسیار ریز و ظریف به رنگ طلایی یا رنگهایی است که بر زمینة تیره نمود بیشتری دارند (مایل هروی ، ص 612). این شیوه که به «آیین میرکی » مشهور است ، ابداع آقامیرک اصفهانی است (حبیبی ، ص 38). در نیمة دوم قرن دهم ، قطب الدین قصه خوان در دیباچة مُرقَع شاه طهماسب به نوعی تشعیر ــ که آن را تشعیر «نقش » یا «نقش طراز» نامیده است ــ اشاره کرده که بر مبنای «طرح ـ نقشی » و اسلوب استفاده از یک رنگ است (ص 283ـ284). هرگاه در تشعیر از شیوة زراندود استفاده گردد، آن را «تشعیر زرین » می خوانند و هرگاه از سفیداب استفاده گردد، بدان «تشعیر سپید قلم » می گویند. قلم گیری تشعیری با سفیداب ، بر بوم مَرْغَش (نوعی سنگ سخت و براق ) است که در ساخت جلدهای مرغش نیز استفاده می شود (مایل هروی ، ص 615). همچنین در حروف خط ثلث تشعیر دیده می شود، یعنی انجامه های حروف تیز است و دور و خمیدگی حروف آن بیشتر از خط نسخ است (همان ، ص 604).

طراحی تشعیر گاهی به صورت سیاه قلم یا همراه کمی رنگ است . نمونه های زیبایی از این نوع نقاشی در موزة رضاعباسی بر حاشیة طراحی سیاه قلم منسوب به کمال الدین بهزاد موجود است که در آن صحنة تعقیب و گریز شترمرغ و شیر با طلا بر روی کاغذ ترسیم شده است . نمونه هایی از طراحی تشعیر اثر محمد سیاه قلم وجود دارد که از نظر طراحی و ساخت و ترکیب بندی باارزش است . نوعی طراحی تشعیر، «انگ » نام دارد. در این نوع ، اول طراحی می کنند، سپس داخل طرح را رنگی کم مایه می زنند و بعد اطراف آن را قلم گیری طلایی می کنند (مجرد تاکستانی ، 1376 ش ، ص 10ـ11). استفاده از نقوش تشعیری و شیوه های آن در مُرَقَّع سازی نیز رایج است و بدان مرقع تشعیری گفته می شود (مایل هروی ، ص 785ـ 786).

گاهی طراحی موضوعی را که در متن نقاشی شده است ، به مناسبتی در حاشیة صفحه می آورند، این کار را به اشتباه تشعیر می نامند (مجرد تاکستانی ، 1376 ش ، ص 11).

تا اواخر دهة چهل شمسی ، تشعیر جزو دروس هنرستانها بود و مصوّرالملکی (متوفی 1348ش ) از استادان برجستة آن بود (همو، 1372ش ، ص 121). در زمینة معرفی تشعیر و آموزش آن ، دو جلد کتاب از مجردتاکستانی به چاپ رسیده است (همانجا).

---

منابع :
(1) علاوه بر اطلاعات شخصی مرجوع کنید بهلف ؛
(2) عبدالحی حبیبی ، هنر عهد تیموریان و متفرّعات آن ، تهران 1355ش ؛
(3) محمد پادشاه بن غلام محیی الدین شاد، آنندراج : فرهنگ جامع فارسی ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1363ش ؛
(4) قطب الدین قصّه خوان ، «دیباچه قطب الدین محمد قصّه خوان »، در نجیب مایل هروی ، کتاب آرایی در تمدّن اسلامی ، مشهد 1372ش ؛
(5) نجیب مایل هروی ، کتاب آرایی در تمدّن اسلامی ، مشهد 1372ش ؛
(6) اردشیر مجرد تاکستانی ، آموزش تشعیر ، تهران 1376ش ؛
(7) همو، «ناآگاهی از سوابق تاریخی : مشکل اساسی هنر امروز ایران » (مصاحبه )، میراث جاویدان ، سال 1، ش 3 (پاییز 1372)؛
(8) احمدبن حسین منشی قمی ، گلستان هنر ، چاپ احمد سهیلی خوانساری ، تهران 1366ش ؛
(9) علی اکبر نفیسی ، فرهنگ نفیسی ، تهران 1355ش ؛
(10) علینقی وزیری ، تاریخ عمومی هنرهای مصوّر ، تهران 1363ش .

/ محمدمهدی هراتی /