تِشْری / تِشْرین ، تشرین اول ، تشرین آخر، نام چند ماه پاییزی نزد اقوام گوناگون بین النهرین و آسیای صغیر از روزگار باستان تا امروز، این نام در گاه شماری مذهبی یهود به صورت تِشْری ضبط شده است .

تِشری از واژة آرامی شِری به معنای آغاز کردن گرفته شده است (نیلسون ، ص 23) و لانگدون (ص 29) در حالت فعلی آن را به صورت شرو ضبط کرده است . نام این ماه در اسناد بابلی به صورت تِشری / تشریت و در دورة کاسیها به صورت تَشریتو در اسناد آشوری ـ بابلی ضبط شده است (لانگدون ، همانجا). نام تشرین دوم یا تشرین ثانی در گاه شماریهای رایج در بعلبک و شهرهای یونانی آسیای صغیر نیز به کار می رفته و برای نخستین بار در کتیبه های پالمیرا آمده است (ایدلر ، ج 2، ص 43). به کار بردن نام ماهها به صورت جفتی (دوگانه ، مزدوج ) که با واژگان بزرگ و کوچک ، اول و دوم و قدیم و ثانی توصیف می شده اند مربوط به زمانی دانسته شده که سال به تقسیماتی کوچکتر از چهار فصل تقسیم می شده است (نیلسون ، ص 224). به رغم آنکه آغاز و پایان ماههای سال در گاه شماریهای مختلف این مناطق با ررجوع کنید بهیت هلال مشخص می شده است ، موضع ماهها با اضافه کردن یک ماه در هر دو یا سه سال در فصول تثبیت می شده است (فادرینگهام ، 1908ـ1909، ص 20؛ همو، 1931، ص 735؛ پارکر و دوبراشتاین ، ص 1ـ3). با توجه به معنای واژة شری ، ظاهراً پیش از آنکه در تقویمهای بابلی ـ سریانی ، ماه نِیسان (مقارن اعتدال بهاری یا نزدیک به آن ) نخستین ماه سال دانسته شود، ماه تشری نخستین ماه سال بوده است . با انتقال آغاز سال از نخستین روز ماه تشری به نخستین روز ماه نیسان در زمانی نامعلوم ( رجوع کنید بهتقی زاده ، ص 65، پانویس ) ولی پیش از اسارت یهود در بابل (لانگدون ، ص 24)، تشری هفتمین ماه سال در گاه شماری مذهبی یهود و نخستین ماه در گاه شماری عرفی آنان به شمار می آمده است . بررسی لوحه های تاریخدار بابلی و نیز بعضی شواهد در بارة شروع سال در ماهها و فصول مختلف (مورگن استرن ، ص 112)، این نظر را تقویت می کند که در نواحی و شهرهای گوناگون بین النهرین و هلال خصیب در روزگار باستان زیر نفوذ تمدنهای اکدی ، کنعانی ، سومری و عیلامی سال در آغاز فصول مختلف و با نام ماههای «آرامی » آغاز می شده است که در دوره های بعد به نامهای «سریانی » مشهور شدند. قوم یهود نخستین روز ماه تشری ، نیسان ، ایلول و آغاز یا نیمة ماه شباط را به منظورهای متفاوت آغاز سال نو به شمار می آورد (نیلسون ، ص 274). در این زمان ، بویژه ، آغاز بهار و آغاز پاییز در این شهرها به دلیل تساوی روز و شب با شکوهی یکسان جشن گرفته می شد (لانگدون ، ص 67). قوم یهود تا پیش از اسارت در بابل ماههای خود را با نام کنعانی آنها می نامیدند و پس از اسارت نام ماههای بابلی و از جمله تشری را پذیرفتند و امروزه نیز آنها را به کار می برند (فادرینگهام ، 1931، ص 74، همو، 1908ـ1909، ص 12؛ کنوبل ، ص 11). از میان نام ماههایی که یهودیان تا پیش از اسارت در بابل به کار می بردند، نام چهار ماه باقی مانده است ( رجوع کنید به فادرینگهام ، 1908ـ 1909، همانجا؛ لانگدون ، ص 24؛ نیلسون ، ص 23؛ بیکرمان ، ص 24). در عین حال ، این عقیده نیز وجود دارد که یهودیان تا پیش از اسارت ماههای خود را با شمارة آنها در سال می نامیدند (مورگن استرن ، ص 111ـ114؛ فادرینگهام ، 1931، ص 74). قدیمترین اسنادی که نام ماه تشری یهودی در آنها آمده ، اسناد اسوان الفانتین ، مهاجرنشین یهودی زیر تسلط هخامنشیان است (بیکرمان ، ص 24ـ 25). به عقیدة اسپرنگلینگ (ص 234) در اسناد الفانتین سال یهودی در ماه نیسان آغاز می شده است ، ولی از آنجایی که این مهاجرنشین در سرزمینی خارج از قلمرو و حیطة روحانیت یهودی و دور از فلسطین قرار داشته (کنوبل ، ص 11) و زیر تسلط حکومت ایران بوده است ،





این امکان وجود دارد که ساکنان اسوان الفانتین سال خود را به تبعیت از حکومت ایران ، همزمان با آغاز سال ایرانی در فصل بهار (مقارن نیسان در گاه شماری یهود) آغاز کرده باشند (فادرینگهام ، 1908ـ1909، ص 11ـ20؛ کنوبل ، همانجا؛ بیکرمان ، ص 25). روی هم رفته این اسناد مدارک مناسبی برای گاه شماری یهود و تعیین نخستین ماه سال به شمار نمی روند. در گاه شماری یهود نخستین روز ماه تشری نباید با یکشنبه ، چهارشنبه و جمعه مقارن شود و چنانچه در شب پیش از این روزها، ماه ررجوع کنید بهیت شود، آغاز ماه باید طبق قواعد خاصی به روز پیش یا پس از آن موکول گردد. چهار روز دیگر هفته که تقارن اول تشری با آنها مانعی ندارد «اربعه شعاریم » نامیده می شوند. تمهیدات پیچیده برای تعیین روز اول ماه تشری ، برای آن بوده است که دو روز تعطیل متوالی در طول سال موجب اخلال در معیشت قوم نگردد (ابوریحان بیرونی ، 1923، ص 283). عده ای از یهودیان ، مبدأ خلقت عالم را نخستین روز ماه نیسان ، و عده ای دیگر آن را در ماه تشری 3761 ق م می دانند ( د. جودائیکا ، واژه های فرهنگ یهود ، ص 126). در حقیقت تعیین آغاز سال و کلیة محاسبات در گاه شماری مذهبی یهود بر پایة تعیین نخستین روز ماه تشری در گاه شماری عرفی استوار است . بیرونی (1923، ص 144ـ151) برای تبدیل تاریخ گاه شماری یهود به تاریخ گاه شماریهای دیگر، محاسبات خود را بر پایة آغاز سال یهودی در نخستین روز ماه تشری قرار داده است .

در حالی که تمامی ماههای سال در گاه شماری یهود بر اساس یک قاعدة کلی با طول ماههای قمری محاسبه می شدند، در مورد اینکه از میان انواع ماههای قمری کدامیک بویژه برای محاسبة طول ماههای سال ، و از آن جمله تشری مورد استفاده قرار می گرفته اند اطلاع دقیقی وجود ندارد. به نظر بسیاری از دانشمندان معاصر، یهودیان ساکن اسوان الفانتین در مصر در قرن پنجم پیش از میلاد طول ماهها را با روش حسابی (اختیار متناوب ماههای 29 و 30 روزه ) به دست می آوردند (هرن و ود ، ص 1ـ2) و به نوشتة بیرونی (1923، ص 275) طول ماه تشری همواره 30 روز محاسبه می شده و یک غرّه بیشتر نداشته است . این تعیین طول ثابت ماه تشری و دیگر ماههای سال به گونه ای که با ررجوع کنید بهیت هلال ارتباط مستقیم نداشته باشد مربوط به زمانی است که طول ماهها را، حداقل برخی از فرق یهود، برای گاه شماریهای خود ثابت در نظر می گرفته اند و همانند گاه شماری هجری قمری با ماههای «حسابی » یا به اصطلاح منجمان «امر اوسط » یا به گفته بیرونی (1932، ص 41) «قمری وسطی و روش منجمان » که همواره محرّم را 30 روز و صفر را 29 روز

در نظر می گیرند، تشری را 30 روز به حساب می آوردند ( د. جودائیکا). به نوشتة بیرونی (همان ، ص 57 ـ 58)، بنا بر معتقدات یهود، حضرت نوح علیه السلام آغاز ماهها را ــ به سبب ابری بودن آسمان در دوره ای شش ماهه که ررجوع کنید بهیت هلال و دیگر صُوَر ماه امکان نداشت ــ بر اساس محاسبه تعیین کرد (نیز رجوع کنید بهعبداللهی ، ص 46). اگر طول ماههای تقویم

یهودی بر اساس محاسبه تعیین شود و ماه تشری همواره

30 روز و ماه پیش از آن (ایلول ) 29 روز باشد، طبق قاعده ماه تشری باید دو روزِ اول (غُرّه ) داشته باشد ( د. جودائیکا ) و این بر خلاف نوشتة بیرونی (1923، ص 275) است که این ماه را دارای یک غرّه دانسته است . از دو روزِ اولِ ماه تشری ، روز یکم (روش ها ـ شانا) را روز اول سال می دانستند و آن را طبق آیینی با دمیدن در بوقها و شاخها جشن می گرفتند (سفر لاویان ، 23: 23ـ25؛ سفر اعداد، 29: 1ـ6) و جشن دومین روز، به عنوان نخستین روز ماه ، نیز معمولاً به یهودیانی اختصاص داشت که در بیت المقدّس ساکن نبودند و در آوارگی به سر می بردند.

در دورة اسلامی نام ماههای سریانی ، از جمله تشرین ، در گاه شماریهای گوناگون ــ که از لحاظ مبدأ و نوع سال و روش کبیسه گیری متفاوت بودند ــ به کار رفته است ( رجوع کنید به تقی زاده ، ص 216ـ225) و ماههای رومی ، مقدونی ، اسکندری ، ذوالقرنینی و سریانی ـ مقدونی نامیده می شدند. این موضوع سبب شده است که میان منجمان و مورخان در بارة ماهیت ماههای سریانی اختلاف نظر به وجود آید. رواج انواع گاه شماری در سرزمینهای بین النهرین و شام و اینکه در آثار بسیاری از مورخان و منجمان اسلامی ، از جمله بیرونی ، به همة ملتهای اروپا و خاور نزدیک ، «رومی » اطلاق شده ، بر دشواری تشخیص نوع گاه شماری افزوده است . به نوشتة بیرونی (1362 ش ، ص 237)، ترسایان (پیروان کلیسای سریانی شرق ) سالهای سریانی و رومی را با مبدأ گاه شماری سلوکی به کار می برند. او (همانجا) مبدأ گاه شماری سلوکی را نخستین روز سال سریانیِ جلوس سلوکوس اول ملقب به نیکاتور، سال 312 ق م ، در ماه تشرین اول مقارن با ماه دیوز یونانی و در فصل پاییز دانسته است (نیز رجوع کنید به عبداللهی ، ص 134). این مبدأ، در حقیقت همان مبدأ تقویم سلوکی است که بر روی پوست نوشته های دورا اروپوس با نام «مبدأ پیشین » و با نام یونانی ماهها به کار رفته است (همان ، ص 157ـ 158). بسیاری از منجمان و مورخان



ایرانی ، فاصلة بین این مبدأ گاه شماری تا روز جمعة اول محرّم سال اول هجری (مبدأ گاه شماری هجری ) را 700 ، 340 روز محاسبه کرده اند (همان ، ص 141ـ 148). دو گاه شماری سریانی و سریانی ـ مقدونی گاه شماری شمسی بوده اند و در آنها طول ماه تشرین اول 31 و تشرین دوم یا ثانی / آخر (و به نوشته بیرونی ، 1932، ص 60، تشرین حرای ) 30 روز محاسبه می شده است . در گاه شماری سریانیان ، سال از تشرین اول (مقارن با ماه اکتبر میلادی و دهم مهر تا دهم آبان شمسی ) آغاز می شود، ولی در گاه شماری سریانی ـ مقدونی سال از کانون ثانی (مطابق با ژانویة میلادی و یازدهم دی تا یازدهم بهمن شمسی ) آغاز می شود و تشرینِ اول ، دهمین و تشرین دوم ، یازدهمین ماه سال به شمار می آید. بر اساس این دو گاه شماری ، برخی منجمان و مورخان تشرین اول یا قدیم را نخستین ماه سریانی (ابوریحان بیرونی ، 1923، ص 70؛ نصیرالدین طوسی ، فصل چهارم ؛ گنابادی ، باب دوم ؛ همائی ، ص 424ـ 425) و برخی از جمله یعقوبی (ج 1، ص 156) آن را دهمین ماه دانسته اند (نیز رجوع کنید بهدهخدا، ذیل مادّه ؛ حاکمی ، ص 298). تقویمی نیز که بیرونی (1362 ش ، ص 231) با عنوان رومی از آن یاد کرده و به نوشتة وی از کانون آخر آغاز می شود، همین گاه شماری سریانی ـ مقدونی است (نیز رجوع کنید بهمسعودی ، ج 2، ص 337ـ342؛ قزوینی ، ص 115؛ بیرجندی ، گ 11 ر). تا پیش از رواج گاه شماری یولیانی در قرن چهارم میلادی میان مسیحیان جهان ، در بسیاری از نقاط جهان ماههای سریانی با نوعی گاه شماری شمسی ـ قمری به کار می رفته است (لانگدون ، ص 65ـ66) و حتی در قلمرو ایران در دوره های سلوکی و پارتی سکه هایی با این گاه شماری ضرب شده است (دبویوس ، ص 35). ابن ندیم (ص 388) از نوعی گاه شماری با عنوان گاه شماری حرانی یاد کرده که در آن ماههای تشرین اول و ثانی به ترتیب ماههای هفتم و هشتم سال بوده اند. این گاه شماری که بویژه مورد استفاده صابئین منطقة بین النهرین بوده ، نوعی گاه شماری شمسی ـ قمری با ترتیب اجرای کبیسه هایی برابر کبیسه های گاه شماری یهودی بوده و سال آن از ماه نیسان آغاز می شده است (برای آگاهی بیشتر در بارة این گاه شماری رجوع کنید به یرپه ، ص 68ـ83). برابر پژوهش دین (ص 130) بر اساس دست نویسی در بارة تقویم سریانی متعلق به سالهای 1003ـ1004 میلادی ، تشرین اول و دوم ماههای اول و دوم در گاه شماری کلیسای مسیحی سریانی بوده است .

در گاه شماریهای رایج در میان مسلمانان آسیای صغیر تشرین اول و دوم ماههای دهم و یازدهم به شمار می آمدند است (تسیبولسکی ، ص 129) تا اینکه در 1087 هجری به فرمان سلطان محمد چهارم ، امپراتور عثمانی (حک : 1058ـ1099)، برای گاه شماری مالی دولت عثمانی تقویم جدیدی با نام ماههای سریانی ، بجز نام سه ماه مارس ، می و اکوس با سالهای قمری و حذف یک سال قمری در یک دوره زمانی معیّن که به «ازدلاق » یا به تعبیر دولت عثمانی «سِوِش »، معروف شد (برای آگاهی بیشتر در بارة این اصطلاحها رجوع کنید بهتقویم * ) وضع گردید (همان ، ص 127). در این گاه شماری ، تشرین اول و دوم به ترتیب ماههای هشتم و نهم سال در نظر گرفته شده بودند (ایدلر، ج 2، ص 265ـ266). این گاه شماری تا 1925 میلادی / 1341 مالی (پایان مشروطیت دوم در عثمانی ) رایج بود (اونات ، ص 161). پس از آنکه دولت ترکیه گاه شماری گریگوری را رسماً پذیرفت ، تشرین اول و دوم (ماههای هشتم و نهم سال ) را به ترتیب «اِکیم » و «کاسیم » نامیدند (تسیبولسکی ، همانجا).

در گاه شماریهای شمسی ـ قمری ، همانند گاه شماری یهود و کلیسا ماه تشری (تشرین ) در قرن بیست ویکم میلادی در زودترین موقع از پنجم سپتامبر تا چهارم اکتبر و در دیرترین موقع از چهارم اکتبر تا دوم نوامبر مصادف می شود. در حالی که در قرن بیستم میلادی در زودترین موقع از ششم سپتامبر تا پنجم اکتبر و در دیرترین موقع از پنجم اکتبر تا سوم نوامبر مصادف بوده است .

در احکام نجوم بابلی ، انجام دادن کارهایی مثل بازگشتِ مسافر به خانه و آوردن پرنده در ماه تشرین / تشری ، بجز در روزهای یکم و سوم ، نیک بوده و بخشی از روزهای هشتم و سیزدهم نیز خوش یُمن و بخشی دیگر بدیمن به شمار می رفته است (لانگدون ، ص 49ـ51).

---

منابع :
(1) علاوه بر کتاب مقدّس . عهد عتیق ؛
(2) ابن ندیم ؛
(3) ابوریحان بیرونی ، الا´ثار الباقیة عن القرون الخالیة ، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ 1923؛
(4) همو، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم ، چاپ جلال الدین همائی ، تهران 1362 ش ؛
(5) عبدالعلی بن محمد بیرجندی ، شرح زیج جدید سلطانی ، نسخة خطی کتابخانة دیوان هند، ش 3000؛
(6) حسن تقی زاده ، بیست مقالة تقی زاده ، تهران 1341 ش ؛
(7) اسماعیل حاکمی ، گاه شماری رومی و ادب فارسی ، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران ، شماره 2 و 3، سال 15، شمارة مسلسل 60 و 61، 1346 ش ؛
(8) دهخدا؛
(9) رضا عبداللهی ، تاریخِ تاریخ در ایران ، تهران 1366 ش ؛
(10) زکریابن محمد قزوینی ، عجائب المخلوقات وغرائب الموجودات ، چاپ فاروق سعد، بیروت 1978؛
(11) مسعودی ، مروج (بیروت )؛
(12) مظفربن محمدقاسم گنابادی ، شرح بیست باب ملامظفر (در بارة رساله بیست باب در معرفت تقویم اثر عبدالعلی بن محمد بیرجندی )، چاپ سنگی ( بی جا ) 1376؛
(13) محمدبن محمد نصیرالدین طوسی ، سی فصل در معرفت تقویم ، نسخة خطی کتابخانة ملی فرانسه ، ش 370 . ؛
(14) واژه های فرهنگ یهود ، ( ترجمه و تدوین منشه امیر، بی جا: بی نا، بی تا. ) ؛
(15) یعقوبی ، تاریخ ؛
(16) جلال الدین همائی ، تاریخ ادبیات ایران ، تهران 1340 ش ؛


/ رضا عبداللهی /