responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3557

 

تشخص ، اصطلاحی در فلسفه ، از عوارض ذاتی موجود بما هو موجود و از معقولات فلسفی .

تشخص عبارت است از اینکه هر چیز قطع نظر از جهات مشترکی که ممکن است با چیزهای دیگر داشته باشد، به عنوان یک شخص از غیر خود متمایز، و صدق و انطباق آن بر غیر محال است (فارابی ، ص 143؛ ابن سینا، 1371 ش ، ص 327؛ همو، 1379 ش ، ص 66، 115؛ جرجانی ، 1408، ص 58؛ صدرالدین شیرازی ، 1337 ش ، سفر اول ، ج 2، ص 10).

فیلسوفان یونانی برخی به اجمال و برخی به تفصیل در بارة تشخص و منشأ آن به بحث و بررسی پرداخته اند. ارسطو نخستین کسی است که در بارة اصل و عامل تشخص (= تفرّد) بروشنی به بررسی و اظهارنظر پرداخته است ( رجوع کنید به ارسطو، کتاب هفتم ، فصول هفتم ، هشتم ، هفدهم ). اختلاف اظهارات وی در این باب باعث بحثهای بسیاری میان محققان غربی معاصر شده است . به نظر عده ای ، ارسطو مادّه را اصل و منشأ تشخص دانسته است و گروه دیگری صورت را به نظر وی اصل تشخص دانسته اند. هر دو گروه با استناد به متونی از ارسطو برای تبیین عقیدة وی در این باب سعی کرده اند. فُرفوریوس ، گرچه در بارة تشخص به اختصاص بحث نکرده ، اما در ضمن مباحث دیگر بدان پرداخته است . بنا بر نظر وی ، ویژگی اصلی تشخص ،

عدم حمل بر موضوعات متعدد است و فرد یا شخص آن

است که بر یک چیز حمل شود، مانند سقراط ، این انسان ، آن انسان . بنابراین عدم حمل بر غیر به معنی تشخص و داشتن ویژگیهای منحصر به فرد است ؛ و منشأ و اصل تشخص ، مجموعه ای از ویژگیهای منحصر به همان فرد است (ایلخانی ، 1375 ش ، ص 111ـ113).

در قرون وسطا نیز برخی از فیلسوفان مسیحی به منظور حل یکی از مهمترین مسائل کلامی یعنی ناسازگاری نظریة تثلیث * با عقیده به یگانگی خداوند، اصل تشخص و بحث در بارة آن را مطرح کردند. در میان ایشان بوئثیوس علاوه بر اینکه در > رساله در باب تثلیث < برای حل شبهة مذکور به مبحث تشخص و اصل و منشأ آن پرداخته ( رجوع کنید به ایلخانی ، 1380 ش ، ص 256ـ 276)، در شروحی که بر برخی از آثار ارسطو و نیز دو تفسیری که بر ایساغوجی فرفوریوس نگاشته است به بررسی و دقت نظر در این باب مبادرت کرده است . وی برای تشخص سه ویژگی سلبی در نظر گرفته است : 1) عدم تقسیم ، بدین معنی که افراد و اشخاص به انواع یا اجزای دیگر قابل تقسیم نیستند. برای



مثال سقراط را نمی توان به افراد دیگری تقسیم کرد. 2) عدم حمل ، یعنی اینکه هر فردی با ویژگیهایی که منحصر و مختص به اوست بر غیر او حمل نمی شود. 3) عدم انتقال ، بدین معنی که ماهیتِ هر فرد به گونه ای است که خصوصیات آن تنها در همان فرد وجود دارد و قابل انتقال به غیر او نیست . به نظر بوئثیوس ، اعراض ، بویژه مکان هر چیز، سبب تشخص اوست . در موجودات غیرمادّی که مجرد از مادّه و اعراض مادّی اند، نشانه و عامل تشخص ، خصوصیاتی از قبیل فکر و وحدت است که ویژگیهای ذکر شدة تشخص را دارند (ایلخانی ، 1375 ش ، ص 114، 118ـ119).

در فلسفة اسلامی بحث در بارة تشخص از مباحث امور عامة فلسفه (= الاهیات به معنی اعم ) است که معمولاً در بخش مربوط به احکام ماهیت از آن سخن به میان آمده است . به گفتة میرزا مهدی آشتیانی (ص 398) چون تشخص از عوارض ذاتی وجود و بلکه بنا بر رأی اهل تحقیق ، عین وجود است ، بررسی آن در مباحث وجود مناسبتر است . اما از این جهت که ماهیاتِ کلی و مفاهیمِ ذهنی به تشخص نیاز دارند (نه وجود) و بعلاوه بعضی حکما تشخص را از سنخ ماهیت قرار داده اند، این بحث در بخش مربوط به احکام ماهیت آمده است .

شایان ذکر است که برخی از فیلسوفان و متکلمان اسلامی تشخص را همان تعیّن (یا تمیّز) تلقی کرده اند و این دو را به جای یکدیگر و به ترادف به کار برده اند، حتی برخی در بیان اسباب تشخص اموری را بر شمرده اند که در واقع از موجبات تعیّن و تمیّز شی ء است ، نه تشخص آن (مثلاً رجوع کنید به فخررازی ، ج 1، ص 75ـ 78؛ تفتازانی ، ج 1، ص 437، 443؛ جرجانی ، 1370ش ، ج 3، ص 87، 101؛ سبزواری ، ج 2، ص 378ـ379). ازینرو برخی دیگر برای احتراز از هرگونه خلط لفظی و معنوی در این باب ، در بارة فرق تشخص با تعیّن و تمیّز (باتوجه به اینکه تعیّن و تمیّز را هم معنی و مترادف گرفته اند) سخن گفته اند. اهمیت تبیین تفاوت آنها با یکدیگر از این جهت است که محل نزاع در بارة منشأ و سبب تشخص و دلیل اختلاف نظر در این باب روشن می شود.

به طورکلی تفاوت تشخص و تعیّن بر دو وجه است : 1) تمیّز یا تعیّن مانع از اشتراک شی ء متعین و متمایز با اشیای دیگر، در یک امر عام ، نمی شود. به همین جهت تعیّن یا تمیّز را امری نسبی دانسته اند، بدین معنی که یک شی ء در مقایسه با اشیای دیگر (که از بعضی جهات با آن شی ء مشترک اند) متمایز و مغایر با آنهاست . در حالی که تشخص یک امر نفسی است ، و با قطع نظر از غیر و بدون مقایسه یک چیز با چیزهای دیگر ــ خواه در بعضی جهات مشترک باشد و خواه نباشد ــ برای آن حاصل است . 2) گرچه تشخص و تعیّن (یا تمیّز) هر دو موجب افتراق و تمایز میان دو شی ء یا اشیائی می گردند، اما در تمایزی که به سبب تعیّن برای یک شی ء حاصل می شود، شی ء جزئی نمی شود؛ یعنی تعیّن یا تمیّز مانع از شرکت و انطباق و صدق بر امور کثیر نمی گردد. در حالی که تشخص موجب جزئی شدن شی ء و امتناع صدق آن بر غیرش می شود. به بیان دیگر، تمیّز یا تعیّن با کلی بودن و، تشخص با جزئی بودن سازگار است . تفاوت جزئی بودن و تشخص ، تفاوت مصداق و مفهوم ، یا تفاوت امر خارجی باحکایت ذهنی آن است (سهروردی ، ج 1، کتاب المشارع و المطارحات ، ص 335ـ336؛ علامه حلّی ، ص 98؛ صدرالدین شیرازی ، 1337 ش ، سفر اول ، ج 2، ص 10؛ جوادی آملی ، ج 2، بخش 1، ص 67). باتوجه به وجوه تفاوت تشخص با تعیّن و نیز توافق آنها در ایجاب تمایز، نسبت میان آنها عموم و خصوص من وجه است ، بدین معنا که در مواردی فقط تشخص هست و تعیّن (یا تمیّز) نیست . این در جایی است که شی ء دارای تشخص اما فاقد مشارک است ؛ در مواردی فقط تمیّز هست و تشخص نیست ، مانند تمیّز یک کلی از کلی دیگر (مثلاً تمایز انسان از اسب )؛ در مواردی نیز تشخص و تعیّن هر دو محقَّق است ، مانند اشخاص انسان (علامه حلّی ، همانجا؛ تفتازانی ، ج 1، ص 437؛ لاهیجی ، ج 1، ص 181).

مطلب دیگر در باب تشخص ، منشأ و سبب آن است . چون ماهیت ذاتاً مانع از صدق بر امور متعدد نبوده و شرکت آن میان چند امر محال نیست ، پس تشخص آن (= امتناع صدق و مشارکت آن در امور متعدد) به سبب امری زائد و خارج از ذات و ذاتیات ماهیت است . ازینرو حکیمان به بررسی سبب تشخص پرداخته اند و در این باب اختلاف نظر دارند.

عبارات فارابی در بارة منشأ تشخص بر دو گونه است . بنا بر عبارتی (ص 143، ش 60) وی علت تشخص را صفات و اعراض خاص (غیرمشترک ) شی ء دانسته است که عبارت اند از وضع ، زمان و مکان (= أین ) و در جای دیگر (ص 151، ش 89) تشخص شی ء را به وجود خاص آن دانسته و گفته است که هویت ، عینیت ، وحدت ، تشخص و وجود منفرد شی ء همگی یک چیز است که در آن با غیرش مشترک نیست (نیز رجوع کنید به فارابی ، ص 143، ش 59). ابن سینا (1379 ش ، ص 115، 125) نیز وضع ، زمان و أیْن را سبب تشخص دانسته است . به نظر او (1371 ش ، ص 181، 288) سبب تشخص عَرَض لازم وجود شی ء است نه ماهیت یا عرض لازم ماهیت ، چون اینها امور مشترک اند. پس شی ء به عرض خارج از ذات که بر آن عارض می گردد تشخص می یابد و عرض خارج نیز نباید از آن قسم که متبدل می شود باشد، زیرا با تبدل آن تشخص شی ء نیز متبدل می شود ( در این صورت لازم می آید که شی ء، خودش نباشد ) . ابن سینا (1371 ش ، ص 341) تشخص موجودی را که ماهیت آن عین وجود آن است (یعنی خدا) به سبب ماهیت و ذاتش می داند و در مجردات به سبب لازم ذات آنها. همچنین در ادامه می گوید تشخص شی ء به سبب عارضی است که در اول وجود یا بعد از وجود بر شی ء عارض می گردد. بهمنیار (ص 505، 529) نیز در این باب از استادش ، ابن سینا، پیروی کرده است (قس فخررازی ، ج 1، ص 76ـ77؛ علامه حلّی ، ص 97، به نقل از نصیرالدین طوسی ). به نظر سهروردی (ج 1، کتاب المشارع و المطارحات ، ص 335)، تشخص شی ء به سبب هویت عینی آن است و شی ء به سبب هویت عینی اش مانع از شرکت و اشتراک است . زیرا مشارکت و کلیت به معنای مطابقتی است که یک امر ذهنی فاقد هویت عینی بر امور مماثل و مشابه خود دارد.

رأی دیگر این است که تشخص به نحوة ادراک بر می گردد نه به مُدرَک خارجی ، بدین صورت که اگر شی ء از طریق حس یا مشاهدة حضوری ادراک شود، معلومِ جزئی و متشخص است و اگر با تعقل ادراک گردد، کلی است . این رأی را به جلال الدین دوانی و صدرالدین دشتکی نسبت داده اند (صدرالدین شیرازی ، 1337 ش ، سفر اول ، ج 2، ص 10؛ لاهیجی ، ج 1، ص 177). قول دیگر این است که تشخص شی ء به سبب فاعل آن است . این نحوة تشخص مربوط به امور غیرمادّی است که تحقق آنها تنها به امکان ذاتی آنها و فاعل ، یعنی معطی و مفیض وجود، منوط است ( رجوع کنید به صدرالدین شیرازی ، 1337 ش ، سفر اول ، ج 2، ص 12؛ لاهیجی ، همانجا؛ سبزواری ، ج 2، ص 378ـ 379؛ نیز برای اطلاع از برخی اقوال دیگر رجوع کنید به صدرالدین شیرازی ، 1337 ش ، سفر اول ، ج 2، ص 12ـ 15).

در میان فیلسوفان اسلامی ملاصدرا (صدرالدین شیرازی ) بیش از دیگران به بحث و بررسی در بارة تشخص پرداخته و رسالة مستقلی نیز در این باب نگاشته است . وی (برای نمونه رجوع کنید به1302، ص 32ـ120؛ همو، 1337 ش ، سفر اول ، ج 2، ص 10ـ 15) علاوه بر اظهارنظر خود، به بررسی و نقد و توجیه اقوال دیگران در این باب پرداخته است . به نظر او (1337 ش ، سفر اول ، ج 2، ص 10) منشأ و سبب تشخص در هر موجودی ، نحوة وجود خاص آن موجود است . بدین صورت که هر موجودی صرف نظر از نحوة وجود خاصش ، امری مشترک و قابل صدق بر امور کثیر است اگرچه هزاران مخصص به آن ضمیمه شود ( رجوع کنید بهابراهیمی دینانی ، ج 2، ص 312ـ313). نظریة وی در بارة تشخص مبتنی بر رأیش در بارة اصالت وجود و اعتباری بودن ماهیت است . به نظر او اقوال دیگر در باب تشخص قابل توجیه و ارجاع به همین رأی است ، ازینرو به توجیه و تبیین آنها به نحوی که با رأیش سازگار باشد پرداخته است ( رجوع کنید به صدرالدین شیرازی ؛ 1302، ص 32ـ120؛ همو، 1337 ش ، سفر اول ، ج 2، ص 10ـ 15). صدرالدین شیرازی (1302، ص 122ـ123) اعراضی را که دیگران سبب تشخص دانسته اند، نشانه ها و لوازم تشخص و بنابراین به تبع تشخص و وجود شی ء می داند (نیز رجوع کنید به سبزواری ، ج 2، ص 375ـ376). علامه طباطبائی (ص 98) نیز در باب تشخص ، رأی ملاصدرا را پذیرفته است و در بارة اقوال دیگران معتقد است که آنها نیز خالی از حقیقت نیستند جز اینکه در همة آنها تشخص به سبب بعید نسبت داده شده است در حالی که سبب قریب تشخص که در اصل باید تشخص را به آن نسبت داد وجود شی ء است . زیرا وجود عینی خاص هر چیز ذاتاً اشتراک را ممتنع می کند و چون خود وجود بالذات متشخص است ، هر ماهیتی به سبب آن تشخص می یابد.

در متون فلسفی و کلامی قاعده ای در بارة تشخص مبنی بر مساوقت وجود و تشخص بدین عبارت بیان شده که «الشی ءُ ما لم یتشخَّص لم یوجَد» یعنی شی ء مادام که تشخص نداشته باشد موجود نمی شود و آنچه در خارج موجود است متشخص است (برای اطلاع بیشتر در بارة این قاعده رجوع کنید به ابراهیمی دینانی ، ج 2، ص 307ـ 316). همچنین شایستة ذکر است که ملاصدرا ( رجوع کنید به1360 ش ، ص 261ـ262) در بررسی و تحقیق خود در مبحث معاد از بحث تشخص استفاده کرده است . میرزا مهدی آشتیانی (ص 402) نیز وحدت شخصی عالم و بالجمله اثبات توحید خاصی ، بلکه توحید اخص الخواصی را متوقف و متفرع بر تشخص به سبب وجود دانسته است .


منابع :
(1) مهدی آشتیانی ، تعلیقه بر شرح منظومة حکمت سبزواری ، چاپ عبدالجواد فلاطوری و مهدی محقق ، تهران 1367 ش ؛
(2) غلامحسین ابراهیمی دینانی ، قواعدکلی در فلسفة اسلامی ، تهران 1365ـ1366ش ؛
(3) ابن سینا، التعلیقات ، قم 1379 ش ؛
(4) همو، المباحثات ، چاپ محسن بیدارفر، قم 1371 ش ؛
(5) ارسطو، متافیزیک ( مابعدالطبیعه )، ترجمه بر پایة متن یونانی از شرف الدین خراسانی ، تهران 1366 ش ؛
(6) محمد ایلخانی ، «اصل فردیت و نظریة کلیات در آثار بوئثیوس »، نامة فرهنگ ، سال 6، ش 2 (تابستان 1375)؛
(7) همو، متافیزیک بوئتیوس : بحثی در فلسفه و کلام مسیحی ، تهران 1380 ش ؛
(8) بهمنیاربن مرزبان ، التّحصیل ، تصحیح مرتضی مطهری ، تهران 1375ش ؛
(9) مسعودبن عمر تفتازانی ، شرح المقاصد ، چاپ عبدالرحمان عمیره ، قاهره 1409/ 1989، چاپ افست قم 1370ـ 1371ش ؛
(10) علی بن محمد جرجانی ، شرح المواقف ، چاپ محمد بدرالدین نعسانی حلبی ، مصر 1325/ 1907، چاپ افست قم 1370 ش ؛
(11) همو، کتاب التعریفات ، بیروت 1408/ 1988؛
(12) عبداللّه جوادی آملی ، رحیق مختوم : شرح حکمت متعالیه ، ج 2، بخش 1، قم 1376 ش ؛
(13) هادی بن مهدی سبزواری ، شرح المنظومة ، چاپ حسن حسن زاده آملی ، تهران 1416ـ1422؛
(14) یحیی بن حبش سهروردی ، مجموعة مصنّفات شیخ اشراق ، چاپ هانری کوربن ،تهران 1355 ش ؛
محمدبن ابراهیم صدرالدین



(15) شیرازی ، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة ، تهران 1337 ش ؛
(16) چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(17) همو، رسائل آخوند ملاصدرا: رسالة فی التّشخص ، چاپ سنگی ، ( تهران ) 1302؛
(18) همو، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة ، با حواشی ملاهادی سبزواری ، چاپ جلال الدین آشتیانی ، مشهد 1346 ش ؛
(19) چاپ افست تهران 1360 ش ؛
(20) محمدحسین طباطبائی ، نهایة الحکمة ، چاپ عباس علی زارعی سبزواری ، قم 1417؛
(21) حسن بن یوسف علامه حلّی ، کشف المراد فی شرح تجریدالاعتقاد ، چاپ حسن حسن زاده آملی ، قم 1407؛
(22) محمدبن محمد فارابی ، التعلیقات ، به ضمیمة کتاب التنبیه علی سبیل السعادة ، چاپ جعفر آل یاسین ، تهران 1371 ش ؛
(23) محمدبن عمر فخررازی ، کتاب المباحث المشرقیة فی علم الالهیات و الطبیعیات ، تهران 1966؛
(24) عبدالرزاق بن علی لاهیجی ، شوارق الالهام فی شرح تجریدالکلام ، چاپ سنگی تهران 1306.

/ محمدعلی اژه ای و گروه فلسفه و عرفان /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3557
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست