تَشبیهی کاشی ، میرکمال الدین علی اکبر ، شاعر نیمة دوم قرن دهم و نیمة نخست قرن یازدهم (عهد صفوی ). سال تولد و مرگ او معلوم نیست . پدرش گازر (رختشوی ) و از سادات کاشان بود (کاشانی ، ص 118؛ خلیل ، ج 1، ص 137؛ صدیق حسن خان ، ص 95). تشبیهی از کودکی به معاشرت با شاعران رغبت داشت (کاشانی ؛ خلیل ، همانجاها) و فنون شعر را نزد ملا فهمی کاشی (متوفی 1014) فراگرفت (کاشانی ، ص 120؛ خلیل ، همانجا). تذکره نویسان در بارة او گفته اند که درویشی مجذوب و قلندر سیرت بود و با کسوت درویشی به جهانگردی می پرداخت و به گردش در گورستانها رغبتی خاص داشت (اوحدی بلیانی ، گ 120؛ صادقی افشار، ص 99؛ خلیل ؛ صدیق حسن خان ، همانجاها). شاید رغبت او به سیر در گورستانها، با اعتقادات نقطویان * در بارة خاک و اهمیت آن به عنوان منشأ هستی ارتباط داشته است (در بارة این اعتقاد نقطویان رجوع کنید بهکیخسرو اسفندیار، ج 1، ص 274)، زیرا تشبیهی همانند برخی از قلندران دیگر عهد صفوی نقطوی مذهب (در بارة قلندران نقطوی رجوع کنید به اسکندر منشی ، ج 1، ص 473ـ476) و پیرو عقاید محمود پسیخانی * بود، ازینرو برخی معاصرانش وی را سرزنش می کردند (کاشانی ، ص 118ـ119؛ بدارجوع کنید بهنی ، ج 3، ص 142؛ صدیق حسن خان ، همانجا). اوحدی بلیانی ، از معاصران تشبیهی ، وی را در زیّ ملامتیّه دانسته است (همانجا). تشبیهی در سلوک عرفانی خود به سید ابوالقاسم کاهی (متوفی 988) ارادت می ورزید (کاشانی ، ص 120؛ خلیل ، همانجا).

تشبیهی چندبار به هند سفر کرد و سرانجام در لاهور ساکن شد و ظاهراً در همانجا درگذشت (کاشانی ، ص 118؛ آذر بیگدلی ، ص 248؛ بدارجوع کنید بهنی ؛ اوحدی بلیانی ؛ خلیل ؛ صدیق حسن خان ، همانجاها). ملاعبدالنبی فخرالزمانی ، از معاصران او، سال توطن تشبیهی را در لاهور 1028 ذکر کرده (ص 888) و ابراهیم خلیل (همانجا) مدت عمر وی را هفتاد سال دانسته است . جلال الدین اکبرشاه (حک : 964ـ1014) به تشبیهی عنایت داشت و برای او مقرری تعیین کرده بود. پس از مرگ اکبرشاه ، پسرش جهانگیر از تشبیهی حمایت می کرد (فخرالزمانی ، ص 887؛ خلیل ، همانجا).

تشبیهی رساله ای به روش نقطویان نوشته و به ابوالفضل ناگوری (957ـ1011)، عالم صوفی مشرب دربار اکبرشاه ، تقدیم کرده است (بدارجوع کنید بهنی ، همانجا). ابراهیم خلیل ذکر کرده است که بیست رساله از تشبیهی باقی است (همانجا). مثنوی خورشید و ذره ، در بحر مثنوی معنوی (کاشانی ، ص 120؛ فخرالزمانی ؛ خلیل ؛ صدیق حسن خان ، همانجاها) و یک مثنوی در بحر خسرو و شیرین نظامی از سروده های اوست (فخرالزمانی ، همانجا). تقی الدین کاشانی (همانجا) مجموع اشعار دیوان او را هشت هزار بیت و ابراهیم خلیل (همانجا) آنها را پنج هزار بیت دانسته است . اوحدی بلیانی (همانجا)، سه دیوان شعر از او دیده بوده است . دیوان تشبیهی چاپ نشده است . بیشتر اشعار او در قالب غزل و رباعی است (گلچین معانی ، ج 1، ص 224ـ 230). مضمون اشعارش عاشقانه و عارفانه است و نازک خیالیهای سبک هندی ــ که در عصر او رواج داشته ــ در شعرش نمودار است . برخی از اشعارش نیز از نوع شطحیات است و کفرآمیز به نظر می رسد (برای نمونه رجوع کنید به کاشانی ، ص 118).

---

منابع :
(1) لطفعلی بن آقاخان آذربیگدلی ، آتشکدة آذر ، چاپ جعفر شهیدی ، چاپ افست تهران 1337ش ؛
(2) اسکندر منشی ؛
(3) تقی الدین محمدبن محمد اوحدی بلیانی ، عرفات العاشقین ، نسخة عکسی از نسخة خطی موجود در کتابخانة ملک ، ش 5324؛
(4) عبدالقادربن ملوک شاه بدارجوع کنید بهنی ، منتخب التواریخ ، تصحیح احمدعلی صاحب ، چاپ توفیق ه . سبحانی ، تهران 1379ـ1380 ش ؛
(5) علی ابراهیم خلیل ، تذکرة صحف ابراهیم ، نسخة عکسی موجود در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ش 2974؛
(6) صادق صادقی افشار، تذکرة مجمع الخواص ، ترجمة عبدالرسول خیامپور، تبریز 1327ش ؛
(7) محمدصدیق بن حسن صدیق حسن خان ، شمع انجمن ، چاپ سنگی کلکته 1292؛
(8) عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی ، تذکرة میخانه ، چاپ احمد گلچین معانی ، تهران 1362ش ؛
(9) تقی الدین محمدبن علی کاشانی ، خلاصة الاشعار و زبدة الافکار ، نسخة خطی کتابخانة (شمارة 1) مجلس شورای اسلامی ، مجموعة طباطبایی ، ش 982؛
(10) کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب ، چاپ رحیم رضازاده ملک ، تهران 1362ش ؛
(11) احمد گلچین معانی ، کاروان هند ، مشهد 1369 ش .

/ مهران افشاری /