تَسییر ، اصطلاحی در احکام نجوم دورة اسلامی به معنای سیر فرضیِ جِرم یا نقطه ای فرضی در آسمان تا جرم یا نقطة فرضی دیگر، برای پیش بینی طول عمر افراد و اوقات خوش یُمن و بد یُمن و مانند اینها. برای این کار، فاصلة زاویه ای میان تصاویر دو جرم (ستاره یا سیاره ) یا دو موضع قراردادی ، مانند آغاز بیتها (بیت * )، یا یک موضع قراردادی تا جرمی مشخص را روی استوای سماوی محاسبه می کردند و بدین ترتیب «کمان تسییر» به دست می آمد. سپس با تبدیل این فاصلة زاویه ای به اندازة معیّنی از زمان ، در بارة خیر و شر و حوادث آینده پیشگویی می کردند ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل واژه ).

محاسبة تسییر برای پیش بینی طول عمر اشخاص اهمیت بسیار داشت . جزئیات این روش را نخستین بار بطلمیوس در سدة دوم میلادی در کتاب تترابیبلوس (به عربی : اربع مقالات ؛ در فصل دهم از باب سوم ذیل «در بارة طول عمر») بیان کرد (یانو و ویلادریک ، ص 1، نیز رجوع کنید به ص 8 ، ارجاعات و یادداشتها، ش 7). عمربن فَرُّخان در زمان مأمون عباسی ( 198ـ 218)، تترابیبلوس را به عربی ترجمه کرد (همان ، ص 3) و از آن پس ، بسیاری از منجمان دورة اسلامی بخشهایی از کتابهای خود را به تسییر و روشهای گوناگون محاسبة آن اختصاص دادند ( رجوع کنید بهادامة مقاله ) و این موضوع در فرهنگ عامه نیز وارد شد ( رجوع کنید به



























نظامی ، ص 98ـ99، 120). بعدها حتی صفحة خاصی در اسطرلاب برای محاسبة تسییر ابداع گردید ( رجوع کنید به ادامة مقاله ). تأثیر روش محاسبة تسییر به چین نیز راه یافت ، چنانکه در ترجمة چینیِ کتاب المَدخل فی صناعة احکام النجوم اثر کوشیاربن لبان گیلانی (متوفی 420) این موضوع دیده می شود (یانو و ویلادریک ، ص 1ـ2).

منجمان ، کمانِ تسییر را میان نقطة متقدم یا هَیلاج و نقطة تالی یا ثانی با استفاده از معادلات ریاضی نجوم کروی محاسبه می کردند. شکلهای 1 و 2 وضع دو نقطة  (متقدم ) و  (تالی ) را نسبت به هم نشان می دهند. بر اساس وضع قرارگرفتن نقاط  و  نسبت به هم ، دو گونه تسییر تعریف می شد: مستقیم و غیرمستقیم . در تسییر مستقیم ، نقطة  نسبت به  در جهت توالی بروج ، جلوتر فرض می شد؛ یعنی  در شرق  قرار می گرفت (شکل 1). اما در تسییر غیرمستقیم ، نقطة  نسبت به  در جهت حرکت روزانة کرة آسمان ، جلوتر بود و بدین ترتیب  در غرب  قرار می گرفت (شکل 2). در شکل 1، کمان  بخشی از دایرة عظیمة صفحة افقِ ناظر است که از نقطة  (تالی ) می گذرد. اگر دایرة میل نقطة  (مسیر حرکت روزانة نقطة  ) را که متقدم است ادامه دهیم ، در نقطة  با افق تلاقی می کند. نقطة  نقطه ای است که هم زمان با  غروب می کند (شکل 1). دایره های بُعد گذرنده از نقطه های  و  در نقاط  و  با استوای سماوی برخورد می کنند؛ بدین ترتیب ، کمان  (شکل 1) و  (شکل 2) اندازة کمان تسییر را نشان می دهد. به عبارت دیگر، در شکل 1 تسییر اختلاف بُعد نقاط  و  یا



اندازة کمان زاویة ساعتی بین  و افق است .

با اندازه گیری طول کمان تسییر، علاوه بر طول عمر افراد، زمان وقوع بسیاری از حوادث زندگی آنان نیز محاسبه می شد. دو نقطة متقدم و تالی را بیشتر بر یک ربع کرة آسمان در نظر می گرفتند. گاهی مسئله را به صورت معکوس نیز بررسی می کردند؛ بدین معنی که طول نقطه ای با مشخص بودن طول نقطة دیگر و طول کمان تسییر به دست می آمد. با توجه به شکل 1 و معادلات ریاضی زیر، کمان تسییر محاسبه می شود:

(

که در اینجا ، میل دو نقطة است و زاویه َ  برابر با متمم عرض جغرافیاییِ ناظر است . برخی منجمان دورة اسلامی ، مانند بَتّانی * (متوفی 317؛ ص 224ـ 225) و ابوریحان بیرونی * (متوفی 440؛ ج 3، ص 1399ـ1400)، برای محاسبة کمان تسییر از روابط ساده تری استفاده می کردند. پس از محاسبه ، منجمان هر ْ1 کمان تسییر را معادل یک سال خورشیدی در نظر می گرفتند ( د. اسلام ، همانجا؛ یانو و ویلادریک ، ص 2ـ 8). بسته به اینکه انتهای کمان تسییر در کدامیک از بخشهای (حدود) چه برخی قرار می گرفت ، یکی از سیارات پنج گانه ، که «خداوند» آن بخش به شماری آمد، جان بختار/ جان بختان / قاسم الحیاة خوانده می شد (بیرونی ، 1362، ص 409ـ412، 525 ـ526؛ قمی ، ص 240). بعدها کاربرد مفهوم تسییر گسترش یافت ، چنانکه منجمان تسییر عالم را در چهارگونه با سرعتهای متفاوت تعریف می کردند: «تسییر صغیر» با حرکت ْ1 در سال ، «تسییر وسط » با حرکت ْ1 در ده سال ، «تسییر اکبر» با حرکت ْ1 در صد سال و «تسییر اعظم » با حرکت ْ1 در هزار سال (کندی ، ص 355). چهار تسییر دیگر مرتبط با تحویل سال موالید ( رجوع کنید بهتحویل ( 1 ) * ) را نیز با سرعتهای متفاوت تعریف می کردند: «تسییر اصغر» با حرکت سیزده برج در سال ، «تسییر اوسط » با حرکت یک برج در سال ، «تسییر اعظم » با حرکت ْ1 در سال ، «تسییر اِدْلاء تحویل » که سرعت آن مانند سرعت متوسط ظاهری خورشید بوده است (کوشیاربن لبان ، ص 216ـ224).

چون محاسبات تسییر وقتگیر بود، برخی اخترشناسان مسلمان روشهای ساده تری به کار می بردند که مبتنی بر رصد و با استفاده از صفحة خاص تسییر در اسطرلاب بود.











بر روی صفحة خاص تسییر، دوایر مهم آسمانی مانند بُعد و میل و سمت و ارتفاع ترسیم می شد. کمان تسییر را با مشخص بودن طول و عرض دایرة البروجی نقاط  و  و با استفاده از دو شاخص متحرک ــ که بسته به نیاز، رو یا پشت صفحه های فلزی بودند ــ اندازه می گرفتند ( د. اسلام ، همانجا).

مهمترین اخترشناسان دورة اسلامی که در بارة تسییر یا صفحة تسییر مطالبی نوشتند، عبارت اند از: محمدبن عمربن فرّخان ( رجوع کنید به سوتر، ج 1، ص 24)، بتّانی ( رجوع کنید به همانجا)، ابوجعفر خازن (متوفی بین 350 تا 360؛ رجوع کنید به سوتر، ج 1، ص 65)، ابوریحان بیرونی ( رجوع کنید به ج 3، ص 1397ـ1400) و کوشیاربن لبان ( رجوع کنید به ص 230ـ 235). در تاریخ الحکماء از منجمانی چون حسن بن مصباح (حسن بن صبّاح ) منجم و داود منجم و سِندبن علی به سبب داشتن توانایی ویژه در محاسبة تسییر یاد شده است (قفطی ، ص 163، 181، 206).

---

منابع :
(1) ابوریحان بیرونی ، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم ، چاپ جلال الدین همائی ، تهران 1362 ش ؛
(2) همو، کتاب القانون المسعودی ، حیدرآباد دکن 1373ـ 1375/ 1954ـ1956؛
(3) محمدبن جابر بتّانی ، کتاب الزیج الصابی ، چاپ کارلوآلفونسو نالینو، میلان 1899؛
(4) علی بن یوسف قفطی ، تاریخ الحکماء و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء ، چاپ لیپرت ، لایپزیگ 1903؛
(5) حسن بن علی قمی ، ترجمة المدخل الی علم احکام النجوم : تألیف به سال 365 ه .ق از مترجمی ناشناخته ، چاپ جلیل اخوان زنجانی ، تهران 1357 ش ؛
(6) کوشیاربن لبان ، کتاب المدخل فی صناعة احکام النجوم ، چاپ میچیویانو، توکیو1997؛
(7) احمدبن عمرنظامی ، چهار مقاله ، چاپ محمد قزوینی و محمد معین ، تهران 1372 ش ؛




(8) / می چیو یانو ؛
با اضافاتی از گروه تاریخ علم /



NNNتشبیب رجوع کنید به قصیده