responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3545

 

تسلیم ، اصطلاحی در عرفان و اخلاق . تسلیم مأخوذ از سلام (از نامهای خداوند از آنرو که بری از عیب و نقص است )، گردن نهادن ، راضی شدن ، سلام کردن ، عافیت طلبیدن و دوری جستن از آفت و بلاست (ابن منظور؛ طریحی ، ذیل «سَلَمَ»). تسلیم در اصطلاح ، اطاعت از امر خدا، استقبال از قضا و اعتراض نکردن به مصائب و ناملایمات (جرجانی ، ص 84 ـ 85) و اخلاص در توحید است ( رجوع کنید به تفلیسی ، ص 20). این معنای اصطلاحی ، برگرفته از قرآن کریم و احادیث ائمه علیهم السلام است و با اصطلاحاتی از قبیل رضا و تفویض ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) قرابت دارد.

در قرآن کلمة تسلیم دو بار به معنای گردن نهادن به امر خدا و رسول (احزاب : 22؛ نساء: 65) و یک بار به معنای تحیت و تعظیم (احزاب : 56) به کار رفته است . همچنین این معانی در ترکیباتی از ریشة «سَلَمَ» فراوان به کار رفته است (از جمله رجوع کنید بهزخرف : 69؛ قصص : 53؛ یونس : 84؛ اعراف : 46؛ نور: 61). در قرآن (به پروردگار جهانیان تسلیم شدم ؛ بقره : 131) حضرت ابراهیم علیه السلام نمادی از تسلیم است ، چنانکه در پاسخ به خطاب خداوند که فرمود: «اَسْلِمْ»، گفت : «اَسْلَمْتُ لِرَبّالعالَمین » که مفسران این آیه را ناظر به استقامت بر اسلام و اخلاص در توحید دانسته اند (برای نمونه رجوع کنید به طبرسی ، ج 1، ص 398؛ میبدی ، ج 1، ص 370).

تسلیم در احادیث اهل سنّت (از جمله رجوع کنید به ابن حنبل ، ج 1، ص 233) و پیش از آن در احادیث شیعی به معنای فرمانبرداری از خداوند آمده است . امام صادق علیه السلام در حدیث معروف «جنودِ عقل و جهل » تسلیم را از لوازم عقل شمرده و ضد آن را شک دانسته است (کلینی ، ج 1، ص 69ـ70). ملاصدرا در شرح این حدیث ، تسلیم را به معنای اذعان و تصدیق قلبی ذکر کرده است (ج 1، ص 445). سخن امام علی علیه السلام نیز مرجوع کنید بهید این معناست : «اسلام همان تسلیم و تسلیم همان یقین و یقین همان تصدیق و تصدیق همان اقرارو اقرار همان عمل کردن است » (کلینی ، ج 2، ص 50). در حدیثی از امام علی علیه السلام آمده است که «خداوند به داوود وحی کرد، می خواهی و می خواهم و فقط آنچه می خواهم می شود، پس اگر نسبت به آنچه می خواهم تسلیم گشتی ، در آنچه می خواهی تو را کفایت می کنم و اگر نسبت به آنچه می خواهم نیز تسلیم نگردی ، تو را در آنچه می خواهی در رنج می افکنم ، پس جز آنچه می خواهم نمی شود» (مجلسی ، ج 79، ص 136). حدیث دیگری نزدیک به همین مضمون از امام صادق علیه السلام نقل شده است که چنانچه بنده به قدرت خداوند مُقِرّ و به خواست او تسلیم باشد، خداوند هم حاجتش را بر آورده می سازد ( رجوع کنید به همان ، ج 90، ص 189).

در عرفان تسلیم ، پایداری و دگرگون نشدن ظاهر و باطن هنگام بلاست (جرجانی ، ص 85؛ سلمی ، ص 59). این واژه معمولاً در منابع متقدم جایگاه جداگانه ای نداشته و بخشی از آن در مقام توکل و بخشی در مقام رضا آمده (کلاباذی ، ص 101؛
ابونصر سراج ، ص 51 ـ53)، گاهی نیز همراه با رضا به کار رفته است (اسنوی ، ج 2، ص 231، 236). خواجه عبداللّه انصاری تسلیم را جزو برترین مراتب سلوک ، پس از مقام «تفویض » و «ثقه »، و شامل سه درجه می داند: اول تسلیم شدن در برابر آنچه «مزاحم عقول » است (ص 80 ـ83). در تفسیر این سخن ، تلمسانی گفته است که اگر مقصود خواجه عبداللّه از تسلیم تجرید * باشد، آنگاه رهایی از تمام اسباب مادی لازم است و این امر مزاحم عقول است یعنی عقل چنین کاری را نهی می کند. به نظر او از موارد دیگر مزاحمت عقول معانی غیبی است که در مراتب بالاتر سلوک آشکار می شود و این معانی مخالف عقول و اوهام است (ج 1، ص 212ـ213). به گفتة عبدالرزاق کاشی منظور از تسلیم در برابر مزاحمت عقول ، تسلیم در برابر حوادث و بلایای طبیعی یا دگرگونیهای اجتماعیِ نامطلوب است که انسان به دلیل نادانی نسبت به عوامل و اسباب آنها از درکشان عاجز است (ص 189ـ190)؛
دوم ، تسلیم به گونه ای که سالک علوم ظاهری را رها کند و از طریق عوالمی که در سلوک برایش حاصل می شود به فنای نفس و کشف حقیقت نایل شود (انصاری ، ص 82؛
نیز رجوع کنید به عبدالرزاق کاشی ، ص 191؛
تلمسانی ، ج 1، ص 214)؛
سوم ، تسلیم هر چیزِ پایینتر از حق به حق ، که در آن فنای همه چیز در حق مشاهده شود (انصاری ، ص 83؛
نیز رجوع کنید بهشبستری ، ص 311). سالک در این مرحله در می یابد که او نیست که خود را تسلیم حق کرده بلکه این حق است که سالک را تسلیم حق کرده است (تلمسانی ، ج 1، ص 215؛
عبدالرزاق کاشی ، ص 192). در رسالة صد میدان منسوب به خواجه عبداللّه ، حقیقتِ تسلیم نیز سه قسم ذکر شده است : تسلیمِ توحید، که پرستش خداوند بدون طلب چیزی از او، شناخت خداوند بدون دیدن او، و پذیرفتن وی بدون دریافتی ازوست ؛
تسلیمِ اقسام ، که عبارت است از اینکه بنده بر وکیلِ حق اعتماد کند، با گمان خوب حکم وی را بپذیرد و تلاش خود را در جهت بهره گیری از نفس رها کند؛
تسلیمِ تعظیم ، و آن است که بنده سعی خود را برای هدایت شدن کم شمارد و بداند که خداوند به هر که بخواهد یاری و هدایت می رساند و فضل خود را شامل حالش می کند (ص 339).

عرفا سه نوع تسلیم دیگر نیز ذکر کرده اند: 1) تسلیم شدن در برابر خداوند، به گونه ای که بنده در مقابل مصائب راضی باشد (نجم رازی ، ص 285). این تسلیم را استسلام یا تسلیم در افعال گفته اند و تسلیمِ به زبان را دعا دانسته اند (خوارزمی ، ج 1، ص 43). 2) تسلیم شدن مرید به شیخ ، به طوری که سالک در ظاهر و باطن تسلیم شیخ باشد، او را بیشتر دوست بدارد و به او به نظر ارادت بنگرد (نجم رازی ، ص 285ـ286؛
نیز رجوع کنید به

علاءالدولة سمنانی ، ص 349). 3) تسلیم خداوند، که عبارت است از تجلی او بر پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلم (خوارزمی ، همانجا).

تسلیم ، فوق مرتبة توکل و رضاست ؛
در توکل ، بنده خداوند را وکیل خود قرار می دهد اما تعلق به امور دنیوی را کنار نمی گذارد و در مرتبة رضا سالک به آنچه خداوند مقرر کرده رضایت می دهد. اما تسلیم ، ترکِ اعتراض در امورِ وارد بر شخص ، با قطع تعلقِ کلی شخص به آنها و سپردن همة کارها به خداوند است (نصیرالدین طوسی ، 1357 ش ، ص 85 ـ 86). به سبب نزدیکی مقام تسلیم و تفویض برخی این دو مقام را مترادف هم دانسته اند، چنانکه نراقی معنای اخیر تسلیم را تفویض نامیده است (ج 3، ص 213). برخی نیز بین تسلیم و تفویض فرق نهاده و گفته اند که توکل صفت انبیاست ، جز حضرت ابراهیم علیه السلام که متصف به صفت تسلیم ، و پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلم که متصف به صفت تفویض است (عطار، 1360ش ، ص 656). با توجه به آیة «اُفَوِّضُ اَمری اِلَی اللّه ...» (کار خود را به خدا وا گذاشتم ؛
مرجوع کنید بهمن : 44) و این سخن پیامبر بعد از اقامة نماز: «اَللّهُمَ اِنّی اَسْلَمْتُ نَفسی اِلیکَ وَفَوَّضْتُ اَمْری اِلیک » (پروردگارا نفس خود را به تو تسلیم و کار خود را به تو واگذار کردم ؛
عبادی ، ص 115)، تفویض مرتبه ای فوق تسلیم و فقط مختص به پیامبر اکرم است . همچنین گفته شده که توکل بدایت ، تسلیم حد وسط ، و تفویض نهایت است (عطار، همانجا).

در ادبیات عرفانی ، تسلیم به معنای قربان کردن نفس و ترک اختیار است (برای نمونه رجوع کنید به عطار، 1361ش ، ص 100؛
همو، 1366ش ، ص 548؛
مولوی ، ج 1، دفتر اول ، بیت 916؛
حافظ ، ص 106، 352؛
سعدی ، ص 546) و در متون عرفانی ترکیباتی نظیر «جامة تسلیم » (جامة صوفیانة مردان کامل و اهلِ سلامت ) و «سجادة تسلیم » به کار رفته است (برای نمونه رجوع کنید به عطار، 1365ش ، ص 107؛
همو، 1375ش ، ص 146). مفهوم تسلیم نزد شاعران کمابیش نزدیک به رضا به کار رفته است (برای نمونه رجوع کنید به حافظ ، ص 27، 41).

تسلیم نزد علمای اخلاق از جمله فضائلی است که ذیل مقولة «عدالت » می گنجد. نیز عبارت از آن است که بنده

به افعالِ خداوند یا کسانی که بر افعال آنها اعتراض جایز نیست ، رضایت بدهد و آنها را بپذیرد، اگر چه موافق میل او نباشد (نصیرالدین طوسی ، 1369ش ، ص 115ـ116). در برخی متون ادبی اخلاقی ( رجوع کنید به سعدی ، ص 61) نیز تسلیم در زمرة صفات درویشان آمده است .

نیز رجوع کنید به تفویض * ؛
توکل * ؛
رضا *


منابع :
(1) علاوه بر قرآن ؛
(2) ابن حنبل ، مسندالامام احمدبن حنبل ، ( قاهره ) 1313، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(3) ابن منظور؛
(4) عبداللّه بن علی ابونصر سراج ، کتاب اللّمع فی التصوّف ، چاپ رینولد آلن نیکلسون ، لیدن 1914؛
(5) محمدبن حسن اسنوی ، حیاة القلوب فی کیفیة الوصول الی المحبوب ، در هامش ابوطالب مکی ، کتاب قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید ، ج 1ـ2، قاهره 1310، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(6) عبداللّه بن محمد انصاری ، منازل السایرین ، متن عربی با مقایسه به متن علل المقامات و صدمیدان ، ترجمة دری منازل السایرین و علل المقامات و شرح کتاب از روی آثار پیر هرات از روان فرهادی ، تهران 1361ش ؛
(7) حبیش بن ابراهیم تفلیسی ، وجوه قرآن ، چاپ مهدی محقق ، تهران 1359 ش ؛
(8) سلیمان بن علی تلمسانی ، شرح منازل السائرین الی الحق المبین ، چاپ عبدالحفیظ منصور، تونس 1988، چاپ افست قم 1371ش ؛
(9) علی بن محمد جرجانی ، التعریفات ، چاپ عبدالرحمان عمیرة ، بیروت 1407/1987؛
(10) شمس الدین محمد حافظ ، دیوان ، چاپ محمد قزوینی و قاسم غنی ، تهران ( 1320ش ) ؛
(11) حسین بن حسن خوارزمی ، شرح فصوص الحکم محی الدّین بن عربی ، چاپ نجیب مایل هروی ، تهران 1364ش ؛
(12) مصلح بن عبداللّه سعدی ، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی ، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1340ش ؛
محمدبن حسین

سلمی ، طبقات الصّوفیّة ، چاپ نورالدین شریبه ، قاهره 1406/

(13) 1986؛
(14) محمودبن عبدالکریم شبستری ، مجموعة آثار شیخ محمود شبستری ، چاپ صمد موحد، تهران 1371ش ؛
(15) محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی ، شرح اصول کافی ، ترجمه و تعلیق محمد خواجوی ، تهران 1366ـ1370ش ؛
(16) طبرسی ؛
فخرالدین بن محمد

(17) طریحی ، مجمع البحرین ، چاپ احمد حسینی ، تهران 1362 ش ؛
(18) منصوربن اردشیر عبادی ، صوفی نامه : التصفیة فی احوال المتصوفة ، چاپ غلامحسین یوسفی ، تهران 1368ش ؛
(19) عبدالرزاق کاشی ، شرح منازل السائرین ، چاپ محسن بیدارفر، قم 1372ش ؛
محمدبن

(20) ابراهیم عطار، اسرارنامه ، چاپ صادق گوهرین ، ( تهران ) 1361 ش ؛


(21) همو، تذکرة الاولیاء ، چاپ محمد استعلامی ، تهران 1360ش ؛


(22) همو، دیوان ، چاپ تقی تفضلی ، تهران 1366ش ؛
(23) همو، مختارنامه : مجموعة رباعیات ، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی ، تهران 1375 ش ؛
(24) همو، منطق الطیر: مقامات الطیور ، چاپ صادق گوهرین ، تهران 1365ش ؛
احمدبن محمد علاءالدولة سمنانی ، مصنفات فارسی ،

(25) چاپ نجیب مایل هروی ، تهران 1369ش ؛
(26) ابوبکر محمدبن ابراهیم کلاباذی ، التّعرف لِمذهب اهل التصوّف ، دمشق 1407/1986؛
(27) محمدبن یعقوب کلینی ، اصول الکافی ، چاپ محمدجواد، بیروت 1413/1992؛
(28) مجلسی ؛
جلال الدین محمدبن محمد مولوی ، مثنوی معنوی ، تصحیح رینولد ا. نیکلسون ، چاپ نصراللّه پورجوادی ،

(29) تهران 1363ش ؛
(30) احمدبن محمد میبدی ، کشف الاسرار و عدة الابرار ، چاپ علی اصغر حکمت ، تهران 1361 ش ؛
عبداللّه بن محمد نجم

(31) رازی ، مرصادالعباد ، چاپ محمدامین ریاحی ، تهران 1352ش ؛


(32) مهدی بن ابی ذرنراقی ، جامع السعادات ، چاپ محمد کلانتر، نجف 1387/1967، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
محمدبن محمد نصیرالدین

طوسی ، اخلاق ناصری ، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری ،

(33) تهران 1369ش ؛
(34) همو، اوصاف الاشراف ، چاپ نجیب مایل هروی ، مشهد ?( 1357ش ) .

/ صفورا هوشیار /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3545
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست