تسبیح (2) ، مهره هایی به رشته کشیده شده برای شمارش ذکر و دعا. در عربی عموماً بدان مَسْبَحه یا سُبْحه می گویند (میدانی ، ص 166؛ طریحی ، ذیل «سَبَحَ»؛ شرتونی ، ذیل «سُبحه »؛ زنجی سجزی ، ج 1، ص 165). در صحاح سته ، سبحه به معنای نماز نافله و دعا و ذکر نیز به کار رفته است (ابن حنبل ، ج 5، ص 268؛ مسلم بن حجاج ، ج 1، ص 497ـ 498، ش 77، 81؛ ابوداود، ج 2، ص 20، ش 1223). به نظر برخی ، واژة تسبیح ، تصحیف تسلیخ یا تشلیخ به معنای سجاده و جانماز بوده (جمال الدین انجو، ذیل «تشلیخ »؛ برهان ، ذیل «تسلیخ ») و به کار بردن آن به معنای سبحه (مهره های ذکر و دعا) نادرست است (هدایت ، ذیل «تسلیخ »)؛ ولی بنا برتحقیق محمد قزوینی (ص 10ـ12)، کلمة تسبیح در متون فارسی و عربی به معنای سبحه نیز به کار رفته و کلمة تسابیح (جمعِ تسبیح ) به این معنا، در شعر ابونواس (متوفی 198) آمده است .

استفاده از تسبیح برای به خاطر سپردن شمار اذکار و دعاها ــ که احتمالاً از شمارش دانه های ریگ و گره زدن نخ شروع شده ــ در میان پیروان بیشتر آیینها و ادیان از جمله هندوها و بوداییان ، یهودیان و مسیحیان و مسلمانان متداول بوده است . ظاهراً قدیمترین اشاره به تسبیح در ادبیات کهن هندو آمده است ، با عنوان گانت تیا یعنی ابزار شمارش ، کانچانیا به معنای درخشش و روشنایی ، ماتا / مالیکا به معنای تاج گل و سوترا به معنای رشته (نخ ). پارسایان هندو با این وسیله شمار دعاها و اوراد روزانة خود را نگه می داشتند. در شاخه های گوناگون هندو و بودایی ، تسبیحها از نظر تعداد دانه و جنس و رنگ متفاوت اند و این تفاوتها معانی خاصی دارد. در این آیینها، تسبیح به عنوان طلسم و تعویذ و همچنین برای تفأل و گاه تزئین به کار می رود. تسبیح در مراسم تشرف نیز نقش مهمی دارد؛ مثلاً، برای ورود به آیین ویشنو (یکی از خدایان در آیین هندو) به گردن فردی که به شش یا هفت سالگی می رسد، تسبیحی 108 دانه می آویزند و اذکار خاصی را با آن به او آموزش می دهند ( د.دین واخلاق ).

گفته اند که سنّت استفاده از تسبیح از آسیا به اروپا رفته و از طریق قدیس دومینیک (565ـ 618/1170ـ1221) و راهبان فرقة او در قرن سیزدهم میلادی در مسیحیت رواج یافته است ، اما احتمالاً استفاده از آن در اروپا سابقة بیشتری دارد (همان ، ذیل " ، ص 853)؛ زیرا در روم باستان ثروتمندان رشته ای با ده سنگ گرانبها که هر کدام نمایندة یکی از خدایان بود به گردن می آویختند و ظاهراً این گردنبند نوعی تعویذ بوده است ( > دایرة المعارف دین < ). تسبیح کلیسای کاتولیک رشته ای بلند با 150 مهره است که به سه دستة 50 تایی تقسیم می شود. به انتهای تسبیح چند مهره و یک صلیب وصل است ( د. دین و اخلاق ، ص 853). تسبیح مسیحیان گاه به شکل حلقه و گاه رشتة بلندی از مهره هاست (همان ، ص 854).

استفاده از تسبیح در میان یهودیان ، تحت تأثیر ترکهای مسلمان و یونانیان مسیحی بوده است . امروزه اهمیت و اعتبار تسبیح در میان آنان تقریباً از بین رفته و فقط در روز سَبْت (شنبه ) و روزهای مقدس ، عموماً برای سرگرمی و وقت گذرانی آن را در دست می گیرند. این تسبیح 32 یا 99 مهره دارد ( د. دین و اخلاق ، ص 855).

استفاده از تسبیح در میان بیشتر مسلمانان رایج است ، جز پیروان محمدبن عبدالوهاب تمیمی نجدی (ح 1115ـ1206) که آن را نوعی بدعت می دانند و برای شمارش اذکار از انگشتان دست استفاده می کنند. برخی اعتقاد دارند که صوفیه استفاده از تسبیح را از بوداییان یا هندوها یا راهبان مسیحی کلیسای شرقی آموخته اند و تسبیح از طریق آنها در میان مسلمانان رایج شده است ( د.اسلام ، چاپ دوم ، ص 29). در رسالة قشیریه در بارة جنید (متوفی 297 یا 298) آمده است که وی تسبیحی در دست داشت و وقتی به او اعتراض کردند، گفت : «این وسیله ای است که مرا به خدا رسانیده و از آن جدا نخواهم شد» (ص 72ـ73).

بر اساس کتب حدیث شیعه ، استفاده از تسبیح در صدر اسلام متداول بوده است ؛ مثلاً گفته شده که حضرت فاطمه علیهاالسلام چون از پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلم شنید که پس از هر نماز، گفتن 34 تکبیر (اللّه اکبر) و 33 تسبیح (سبحان اللّه ) و 33 تحمید (الحمداللّه ، که به تسبیحات حضرت زهرا مشهور است ) ثوابی بزرگ دارد تسبیحی از نخ پشمی با 34 گره تهیه کرد. وقتی حمزه ، عموی پیامبر، در سال سوم هجرت به شهادت رسید، حضرت فاطمه سلام اللّه علیها از خاک مزار او تسبیحی برای خود ساخت . مردم نیز بعدها از تربت حمزه تسبیح ساختند و پس از شهادت امام حسین علیه السلام ، شیعیان از تربت او تسبیح ساختند (مجلسی ، ج 82، ص 333). همچنین روایت شده است که وقتی امام سجاد علیه السلام را به مجلس یزید می بردند آن حضرت تسبیحی در دست داشت (همان ، ج 45، ص 200). از امام صادق علیه السلام روایت می کنند که تسبیح را برای شیعیان توصیه کردند (همان ، ج 82، ص 334). در کتب اهل سنّت نیز روایتی هست حاکی از اینکه پیامبر اکرم تسبیحی



داشته است (نسائی ، ج 3، ص 74؛ ابوداود، ج 5، ص 309، ش 5065). البته نسبت به برخی از این روایات ، تشکیک شده ( دائرة المعارف الاسلامیة ، ذیل «سبحه ، تعلیق ») و حتی در مقابل ، روایاتی نقل شده است به این مضمون که پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلم افرادی را که با انداختن ریگ ، اذکار را می شمردند، نهی نموده و توصیه کرده که شمارة اذکار را با انگشتان دست ثبت کنند (ترمذی ، ج 5، ص 521، ش 3486؛ ابوداود، ج 2، ص 170، ش 1501). گفته اند که اینگونه روایات متعلق به اوایل هجرت پیامبر است و در هر حال حاکی از نهی استفاده از تسبیح نیست ( د. اسلام ، همانجا؛ مجلسی ، ج 82، ص 341). جلال الدین عبدالرحمان سیوطی (متوفی 911) در رسالة کوچکی به نام المنحة فی السبحة روایاتی آورده و بر اساس آنها استنباط کرده است که تسبیح در زمان پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلم بین صحابه و بعدها نزد تابعین و همچنین صوفیه رایج بوده و استفاده از آن نهی صریح نشده است (ج 2، ص 2ـ6).

اذکاری که مسلمانان در طول روز، بخصوص پس از نماز، با تسبیح ادا می کنند، معمولاً مشتمل است برشهادت به یگانگی خدا (لااله الااللّه )، تکبیر، تحمید، منزه دانستن او یا تسبیح و همچنین فرستادن درود بر پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلم ، امامان علیهم السلام و اولیا یا توسل به ایشان (شبل ، ص 102؛ مجلسی ، ج 82، ص 96، 329). در بین برخی فرق صوفیه نیز تسبیحی که مشایخ با آن ذکر گفته اند، نوعی تقدس و تبرک دارد و برای برکت بخشی ، به جانشینان آنها به ارث می رسد (تریمینگام ، ص 201). از تسبیح برای استخاره (برای آگاهی از روشهای مختلف استخاره با تسبیح رجوع کنید به مجلسی ، ج 88، ص 250ـ251) و دفع چشم زخم ( الموسوعة العربیّة المیسّرة ، ذیل «سبحة ») نیز استفاده می شود.

تسبیح مسلمانان عموماً صد دانه (مهره ) دارد که شاید نماد 99 اسم از اسماءالحسنی به اضافة اسم جلالة اللّه و یا برابر اذکار تسبیحات حضرت زهرا علیهاالسلام باشد. تسبیح صد دانه ای با دو مهرة کوچکتر یا بزرگتر به نام «عدسک » به سه قسمت 33 دانه ای تقسیم می شود و با احتساب مهرة بزرگتری به نام «شیخک » یا «امام »، که معمولاً مخروطی است و دو سرِ رشتة تسبیح را به هم وصل می کند، شمار دانه ها به صد می رسد. تسبیحهای 34 دانه ای نیز در میان مسلمانان رواج دارد. برخی فرق صوفیه از تسبیح هزار دانه ای استفاده می کنند که در ادبیات فارسی نشانة کثرت زهد و تقوی است (علائی ، ص 30ـ31؛ مجلسی ، ج 82، ص 333؛ شبل ، همانجا؛ دهخدا، ذیل واژه ). این تسبیح در مراسم خاکسپاری به کار می رود و ثواب اذکاری که با آن گفته می شود، به روح متوفی هدیه می گردد (تریمینگام ، همانجا).

رنگ ، اندازه و جنس دانه های تسبیح متنوع است . تسبیح از گِل ، شیشه ، فلز، چوب ، صدف ، هسته و دانه یا صمغ گیاهان ، مرجان و یُسر (درختی با دانه های خوشبو به رنگ سیاه )، عقیق ، یشم ، یاقوت ، زمرد، عاج فیل ، استخوان شتر و شاخ گوزن و اخیراً با انواع پلاستیک در رنگهای مختلف ساخته می شود (علائی ، ص 31ـ33؛ الموسوعة العربیّة المیسّرة ؛ د.اسلام ، همانجاها). رشتة تسبیح از جنس پشم ، ابریشم یا پلاستیک است و در اغلب تسبیحها در قسمت انتهایی امام یا شیخک ، منگوله ای قرار دارد که گاه زربفت است . تسبیحهای گران قیمت را با منگوله های طلا و نقره و نخهای ابریشمی رنگی زینت می دهند ( دایرة المعارف تشیع ، ذیل واژه ).

برخی از انواع تسبیحها عبارت اند از: 1) تسبیح تربت که از خاک مرقد امام حسین علیه السلام ساخته می شود. شیعیان عموماً از این تسبیحها استقبال می کنند، زیرا بنا بر روایات ، در دست داشتن آن حتی بدون ذکر توصیه شده است (همانجا؛ مجلسی ، ج 82، ص 327). 2) تسبیح شاه مقصود که آن را در افغانستان می سازند و سنگ آن از معادنی در منطقة قندهار به دست می آید. به این تسبیح ــ که معمولاً به رنگ سبز روشن است ــ تسبیح پادزهری هم می گویند، زیرا سنگ آن ، بنا بر مشهور، خاصیت زهرکِشی دارد. رنگهای سفید و قرمز این تسبیح بندرت یافت می شود (علائی ، ص 34؛ دایرة المعارف تشیع ، همانجا). 3) تسبیح یمانی ساختِ یمن که از عقیق است (علائی ، همانجا). 4) تسبیح عین الهِرّه (چشم گربه ) که از نوعی سنگ در هندوستان ساخته می شود (علائی ، ص 33). 5) تسبیح کهربایی که آن را از صمغ گیاهان می سازند و چون با گردانیدن در دست و مالش ، برق ساکن در خود ذخیره می کند به آن کهربایی می گویند. این تسبیح دوگونه است : نوع آتشگیر که به آن بارقه می گویند و نوع دیگر که به آب حیات شهرت دارد (علائی ، ص 33ـ34). 6) تسبیح چشم بلبل که مهره های آن خالهایی به غیر رنگ خود دارد (شاد، ذیل «تسبیح چشم بلبل »). 7) تسبیح نقره کوب که دانه های آن از یسر است و بر روی آن میخهای کوچک نقره ای برای زینت کوبیده اند (علائی ، ص 34). 8) تسبیح جوینی و علی مرادی یا شاه علی مرادی که با سنگ قرمزی که از منطقة جوین به دست می آمد، ساخته می شد و امروزه دیگر ساخته نمی شود ( دایرة المعارف تشیع ، همانجا؛ علائی ، ص 33). 9) تسبیحی معروف به کار عبداللّه که قبلاً درویشی بدین نام در کرمانشاه آن را می ساخت و مخلوطی از گِل و براده های طلا و نقره بود (همانجاها).

در اغلب زیارتگاهها و شهرهایی که برای مسلمانان اهمیت دینی دارند، تسبیح ــ در کنار مهر ــ از انواع سوغاتها به شمار می آید و ازینرو خرید و فروش تسبیح و مشاغلی همچون تسبیح بندی در آن شهرها رواج دارد.

در ادبیات فارسی ، دانه های تسبیح را که نشان دهندة زهد و پارسایی یا ریا و تظاهر به مسلمانی است ، گاه به دانه هایی تشبیه کرده اند که با آنها مرغان (جویندگان راه حق ) را جلب و شکار می کنند ( رجوع کنید به حافظ ، ص 329؛ نظامی ، ج 1، مخزن الاسرار ، ص 120؛ جامی ، غزل 437). گاه نیز آن را با زنّار * ــ که نشانة مسیحیت تلقی می شده ــ در تقابل قرار داده اند (خاقانی ، ص 639؛ عطار، غزل 808؛ سلمان ساوجی ، غزل 296). ازینرو، «تسبیح گسلیدن » و «زنار بستن » کنایه از نامسلمانی و کفر، و در ادبیات عرفانی کنایه از رها کردن اسلام صوری و ریایی است (عفیفی ، ذیل همین واژه ها). ترکیباتی از کلمة تسبیح در ادبیات فارسی وجود دارد، مانند «تسبیح خانه » به معنای عبادتگاه و «تسبیح شمار» به معنای زاهد (شاد، ذیل «تسبیح شمار»؛ دهخدا، ذیل «تسبیح خانه »، «تسبیح شمار»).

در فرهنگ عامه ، اگر شکلی شبیه مهره های تسبیح ، بر آش نذری نقش ببندد، علامت قبولی نذر است (شکورزاده ، ص 29، 39). همچنین ، بر اساس باورهای عامیانه ، اگر بند تسبیح کسی به طور ناگهانی و بی هیچ علت معلومی پاره شود صاحبش به مراد خود خواهد رسید (همان ، ص 631).

---

منابع :
(1) ابن حنبل ، مسند احمدبن حنبل ، استانبول 1402/1982؛
(2) سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود ، استانبول 1401/1981؛
(3) محمدحسین بن خلف برهان ، برهان قاطع ، چاپ محمد معین ، تهران 1361 ش ؛
(4) محمدبن عیسی ترمذی ، سنن الترمذی ، استانبول 1401/ 1981؛
(5) عبدالرحمان بن احمد جامی ، غزلیّات مولانا نورالدّین عبدالرّحمن جامی ، چاپ بدرالدّین یغمائی ، ( تهران ) 1368 ش ؛
(6) حسین بن حسن جمال الدین انجو، فرهنگ جهانگیری ، چاپ رحیم عفیفی ، مشهد 1351ـ1354 ش ؛
(7) شمس الدین محمد حافظ ، دیوان ، چاپ محمد قزوینی و قاسم غنی ، تهران 1369 ش ؛
(8) بدیل بن علی خاقانی ، دیوان ، چاپ ضیاءالدین سجادی ، تهران 1368 ش ؛
(9) دائرة المعارف الاسلامیة ، ( بیروت ، بی تا. ) ؛
(10) دایرة المعارف تشیع ، زیرنظر احمد صدرحاج سیدجوادی ، کامران فانی ، و بهاءالدین خرمشاهی ، تهران 1366 ش ـ ، ذیل «تسبیح » (از مهدی حائری و پرویز ورجاوند)؛
(11) دهخدا؛
(12) محمودبن عمر زنجی سجزی ، مهذّب الاسماء فی مرتّب الحروف و الاشیاء ، چاپ محمدحسین مصطفوی ، ج 1، تهران 1364 ش ؛
(13) سلمان بن محمد سلمان ساوجی ، کلیات سلمان ساوجی ، چاپ عباسعلی وفایی ، تهران 1376 ش ؛
(14) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، الحاوی للفتاوی ، بیروت 1408/ 1988؛
(15) محمد پادشاه بن غلام محیی الدین شاد، آنندراج : فرهنگ جامع فارسی ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1363 ش ؛
(16) سعید شرتونی ، اقرب الموارد فی فصح العربیّة و الشّوارد ، قم 1403؛
(17) ابراهیم شکورزاده ، عقاید و رسوم مردم خراسان ، تهران 1363 ش ؛


(18) فخرالدین بن محمد طریحی ، مجمع البحرین ، چاپ احمد حسینی ، تهران 1362 ش ؛
(19) محمدبن ابراهیم عطار، دیوان ، چاپ تقی تفضلی ، تهران 1362 ش ؛
(20) رحیم عفیفی ، فرهنگنامة شعری ، تهران 1372 ش ؛
(21) علی اکبر علائی ، «داستان پیدایش تسبیح و اقسام آن »، هنر و مردم ، ش 28 (بهمن 1343)؛
(22) محمد قزوینی ، «تسبیح به معنی سبحه صحیح و فصیح است »، یادگار ، سال 2، ش 5 (دی 1324)؛
(23) عبدالکریم بن هوازن قشیری ، الرسالة القشیریة ، چاپ عبدالحلیم محمود و محمودبن شریف ، قاهره ( بی تا. ) ، چاپ افست قم 1374 ش ؛
(24) مجلسی ؛
(25) مسلم بن حجاج ، صحیح مسلم ، استانبول 1401/1981؛
(26) الموسوعة العربیّة المیسّرة ، زیرنظر محمد شفیق غربال ، قاهره 1965ـ1987، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(27) احمدبن محمد میدانی ، السّامی فی الاسامی ، عکس نسخة مکتوب به سال 601 هجری قمری محفوظ در کتابخانة ابراهیم پاشا (ترکیه )، تهران 1345 ش ؛
(28) احمدبن علی نسائی ، سنن النسائی ، استانبول 1401/1981؛
(29) الیاس بن یوسف نظامی ، سبعة حکیم نظامی ، چاپ وحید دستگردی ، تهران 1363 ش ؛
(30) رضا قلی بن محمد هادی هدایت ، کتاب فرهنگ انجمن آرای ناصری ، چاپ سنگی تهران 1288، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛


/ پروانه عروج نیا/