تَزوکات تیموری ، کتابی تاریخی به فارسی منتسب به تیمور گورکانی و تحریر ابوطالب حسینی تربتی . تزوک یا تزوکات بخشهای اول و دوم کتاب واقعات تیموری یا ملفوظات تیموری ، منسوب به تیمور، است (تیمور گورکان ، مقدمة مینوی ، ص 3). در بارة صحت انتساب این کتاب به تیمور تردیدهایی وجود دارد. نخستین بار چارلز ریو این کتاب را مجعول خواند ( د. اسلام ، چاپ اول ، ذیل «تیمورلنگ »؛ ریو، ج 1، ص 178)، سپس هرمان اِته (ص 289) و ادوارد براون (ج 3، ص 244) و محمدتقی بهار (ج 3، ص 190) به پیروی از او گفتند که ابوطالب حسینی تربتی ، با بهره گیری از یادداشتهای وقایع نگاران در بارة حوادث زندگی تیمور و آثار مورخانی چون نظام الدین شامی و شرف الدین علی یزدی ، تزوکات تیموری را تألیف کرده و بعد مدعی شده که آن را از اصل ترکی به فارسی ترجمه کرده است . نظام الدین شامی (ص 11) و شرف الدین علی یزدی در تألیف آثارشان ( ظفرنامه * ) از این یادداشتها استفاده کرده اند (تیمور گورکان ، مقدمة مینوی ، ص 5).

تاریخ دقیق تألیف کتاب مشخص نیست ، ولی از آنجا که حسینی تربتی این کتاب را به شاه جهان (حک : 1307ـ 1068/ 1628ـ 1658) تقدیم کرده (اته ، ص 288ـ289)، حدوداً بین سالهای 1036 تا 1047/ 1627ـ1637 تألیف شده و بدون شک حسینی تربتی قصد داشته است به تقلید از تزوکات بابر یا بابرنامه ( رجوع کنید به بابر * ، ظهیرالدین محمد) ــ که به ترکی جغتایی بودــ اثری پدید آورد ( رجوع کنید به براون ، همانجا). حسینی تربتی ، به گفتة خودش ، اصل این کتاب را در کتابخانة جعفرپاشا، حاکم یمن ، دیده بوده است . شاه جهان در 1047/ 1637 از محمد افضل ، پسر تربیت خان بخاری ، خواست تا با استفاده از ظفرنامة نظام الدین شامی ، تزوکات را تکمیل و آن را تصحیح و تحریر نماید (تیمور گورکان ، مقدمة مینوی ، ص 4؛ اته ، ص 289).

در تزوکات تیموری از مطالب گوناگون به طور پراکنده و نامنظم ، در قالب دو مقاله (گفتار)، سخن به میان آمده است . مقالة اول ، «تدبیرات و کنکاش »، در بارة سازماندهی امور جهانداری و شور و مشورت در بارة این امور و لشکرکشی دشمن است و در آن بر لزوم حزم و احتیاط و تجربه و کنکاش و حتی تفأل زدن به قرآن تصریح شده است ( رجوع کنید به تیمور گورکان ، ص 74، 88، 132). در گزارش جنگها به تعداد سپاهیان تیمور، اشارة بسیار شده است ؛ گاه تعداد سواران هشتاد هزار تن ذکر شده و گاه به اغراق گفته شده است «لشکری بیشتر از مور و ملخ » (همان ، ص 120، 122). در این کتاب سنوات حوادث بندرت ذکر شده (همان ، ص 128) و آرزوی تسخیر هند،



موجب شده تا صحبت از قیصر و فغفور و خاقان و شهنشاه به میان آید (همان ، ص 130). مقالة دوم با ذکر جنگهای تیمور برای ترویج و تقویت دین اسلام آغاز شده و در ادامه از محترم داشتن علما و حکما و محدّثان و مشایخ صوفیان و عارفان و منشیان مطالبی آمده (همان ، ص 204، 210، 212)، لیکن در این باره که ابن عربشاه ، تیمور را در چهارده سالگی دیده و در بارة ملاقات ابن خلدون با تیمور ذکری نشده است (رومر، ص 83؛ ابن خلدون ، ج 7، ص 728ـ 737). تیمور به ابن خلدون مأموریت داده بود تا گزارشهای مفصّلی در بارة اخبار حکام و رعایا و سپاهیان کشورش ، مراکش ، عرضه کند (رومر، ص 88؛ تیمور گورکان ، ص 348ـ350). در مقالة دوم ، در بارة قرامطه و کشتار مسلمانان در روز عرفه در مکه (تیمور گورکان ، ص 184) و ایمان آوردن دسته جمعی صد هزار ترک در صحرای لار مطالبی آمده است (همان ، ص 188). مرجوع کنید بهلف تزوک نوشته است : «مرتبة سلطنت خود را به توره و تزوک زیب و زینت بخشیدم و بر دوازده طایفه سلطنت خود را استوار ساختم » (همان ، ص 202). در این کتاب واژة تزوک اغلب به معنای سازماندهی و گاه به معنای نهاد و بنیان آمده است (تیمور گورکان ، ص 74، مقدمة مینوی ، ص 3). بر خلاف آداب و رسوم ترکی و مغولی که در آن تُقوز (تغوز، به معنای نُه تایی ) مقدّس شمرده می شود (کاترمر ، ص 32)، در تزوکات تیموری بیشتر مطالب به دوازده (همان ، ص 158ـ172) و بندرت به سیزده بخش تقسیم شده (همان ، ص 18ـ76) و توضیحات هم اغلب در دوازده مرحله آمده است (همان ، ص 204ـ214، 220ـ 228).

در این کتاب ، مانند تاریخ جهانگشای * جوینی ، از واژگان و اصطلاحات نظامی ترکی و مغولی استفاده شده است (بهار، ج 3، ص 96، 166، 242؛ برای نمونه رجوع کنید به تیمور گورکان ، ص 14، 40). ذکر واحد شمارش ، که مبحث مهمی در نگارش متون تاریخی است و دقت مورخ را نشان می دهد، رعایت نشده و فقط یک بار واحد شمارش «زنجیر» برای فیل به کار رفته است ( رجوع کنید به تیمور گورکان ، ص 138).

تزوکات تیموری نسبت به دیگر کتابهای تاریخی این دوره ، مانند ظفرنامة شرف الدین علی یزدی و ظفرنامة نظام الدین شامی ، ارزش تاریخی کمتری دارد. تکرار مطالب و مضامین با عناوین نسبتاً مشابه ، از انسجام کتاب و خوش آهنگی جملات آن کاسته است .

نخستین بار ویلیام دیوی تزوکات تیموری را به انگلیسی ترجمه و با همکاری جوزف وایت ، همراه با متن فارسی در 1197/ 1783 در آکسفورد منتشر کرد. این کتاب در 1199/ 1785 در کلکته و ترجمة آن به اردو در دهلی منتشر شد (تسنکر ، ج 1، ص 227، ج 2، ص 332). تأثیر نثر تزوکات تیموری در ترجمة آن به زبان انگلیسی مشهود است (برای نمونه رجوع کنید به تیمور گورکان ، ص 17، 23، 137). لویی ماتیو لانگلس آن را به فرانسه ترجمه و در 1201/ 1787 منتشر کرد. چارلز استوارت این کتاب را با نام ملفوظات تیموری در 1246/ 1830 به چاپ رساند. در 1285 رضاقلیخان هدایت توزک تیموری یا تدابیرالملوک را به ضمیمة کتابی دیگر در تهران منتشر کرد (تیمورگورکان ، مقدمة مینوی ، ص 3ـ4؛ مشار، ج 1، ستون 1445). این کتاب در 1342 ش در تهران با مقدمة مجتبی مینوی از روی چاپ 1783 افست شد.

---

منابع :
(1) ابن خلدون ؛
(2) کارل هرمان اته ، تاریخ ادبیات فارسی ، ترجمه با حواشی رضازاده شفق ، تهران 1356 ش ؛
(3) ادوارد گرانویل براون ، تاریخ ادبی ایران ، ج 3: از سعدی تا جامی ، ترجمه و حواشی علی اصغر حکمت ، تهران 1357 ش ؛
(4) محمدتقی بهار، سبک شناسی ، تهران 1355ـ1356 ش ؛
(5) تیمور گورکان ، تزوکات تیموری ، تحریر ابوطالب حسینی تربتی به فارسی ، آکسفورد 1773، چاپ افست تهران 1342 ش ؛
(6) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1350ـ 1355 ش ؛
(7) نظام الدین شامی ، ظفرنامه ، چاپ پناهی سمنانی ، تهران 1363 ش ؛


/ طهمورث ساجدی /