تِرمِذی ، ابوعیسی محمدبن عیسی بن سَوْرَة سُلَمی ، محدّث مشهور اهل سنّت در قرن سوم و نویسندة کتاب الجامع الصحیح * معروف به سنن ترمذی ، از صحاح ستّه . تاریخ تولد او را به تفاوت ، 209 (ابن اثیر، جامع الاصول ، ج 1، ص 193)، 210 (ذهبی ، 1403، ج 13، ص 271) و دویست و اندی (صفدی ، 1394، ج 4، ص 295) ذکر کرده اند. از آنجا که ترمذی به «بوغی » نیز شهرت داشته ، سزگین (ج 1، جزء 1، ص 299) زادگاه او را بوغ ، روستایی در شش فرسخی ترمذ * ، دانسته است ، اما معلوم نیست که وی اهل این روستا بوده یا اینکه در آنجا ساکن بوده است (سمعانی ، ج 1، ص 415). برطبق سخنی از ترمذی ، جد او اهل مرو بوده و در روزگار لیث بن سیّار به ترمذ هجرت و در آنجا تَوَطّن کرده و وی نیز در این شهر به دنیا آمده است (ابن اثیر، جامع الاصول ، ج 1، ص 194).

ترمذی برای تحصیل از ترمذ به شهرهای دیگر، چون خراسان و عراق و حجاز رفت (ذهبی ، 1403، ج 13، ص 270؛ ابن حجر عسقلانی ، ج 7، ص 364؛ مبارَکفوری ، مقدمه ، ج 1، ص 341). او با دیگر مؤلفان صحاح ستّه یعنی ابوعبداللّه محمدبن اسماعیل بخاری (متوفی 256)، مسلم بن حجاج نیشابوری (متوفی 261)، ابوداود سجستانی (متوفی 275)، ابن ماجة قزوینی (متوفی 273) و نسائی خراسانی (متوفی 303) معاصر بوده و هر شش مؤلف ، مشایخ و استادان مشترکی چون محمدبن بشار بُندار (متوفی 252)، ابوموسی محمدبن مُثَنّی (متوفی 252)، زیادبن یحیی حسّانی (متوفی 254)، عمروبن علی فَلاّ س (متوفی 249)، یعقوب بن ابراهیم دَوْرَقی (متوفی 252)، محمدبن معمر قیسی بَحْرانی (متوفی 256)، نصربن علی جَهْضَمی (متوفی 250)، ابوسعید اَشَج عبداللّه بن سعید کندی (متوفی 257) و عباس بن عبدالعظیم عَنبَری (متوفی 246) داشته اند (ترمذی ، الجامع ، مقدمة شاکر، ج 1، ص 80 ـ81). ونسینک ( د. اسلام ، چاپ اول ، ذیل مادّه ) به اشتباه احمدبن حنبل را از استادان و مشایخ ترمذی آورده است .

مهمترین استاد ترمذی ، ابوعبداللّه محمدبن اسماعیل بخاری * ، استاد او در فقه و حدیث و رجال بوده و ترمذی با وی مباحثات و مناظراتی داشته است (ابن اثیر، اللباب ، ج 1، ص 213؛ یافعی ، ج 2، ص 144؛ صفدی ، 1329، ص 264). ترمذی در جامع الصحیح از وی با عنوان «محمدبن اسماعیل » یاد می کند (ج 5، ص 344، 640). از بخاری ، استاد وی ، نقل شده که فایدة ترمذی برای من بیشتر از سودی بوده است که من برای او داشته ام ( رجوع کنید به ابن حجر عسقلانی ، ج 7، ص 365). مبارکفوری (مقدمه ، ج 1، ص 268) گفته است که بخاری از ترمذی دو حدیث شنیده ، اما خود ترمذی (ج 5، ص 640) فقط ذیل یک حدیث به این مسئله اشاره کرده است . وی با اینکه از مسلم بن حجاج نیز حدیث شنیده بوده (ابن خلّکان ، ج 5، ص 194)، در جامع الصحیح فقط یک روایت از او آورده است (ج 3، ص 71؛ ذهبی ، 1375ـ1377، ج 2، ص 588؛ مبارکفوری ، همانجا).

ترمذی در سراسر جامع الصحیح از کنیة خود «ابوعیسی » استفاده کرده و این نشان دهندة آن است که روایاتی که ابن شَیبَه در بارة کراهت داشتن این کنیه آورده ، در نظر ترمذی بی اعتبار



بوده است (مبارکفوری ، مقدمه ، ج 1، ص 272). به گفتة مبارکفوری (مقدمه ، ج 1، ص 277)، ترمذی در فروع ، مقلد هیچیک از امامان اهل سنّت نبوده و همچون محدّثان دیگر به احادیث عمل می کرده است . از او نوشتة مستقلی که مبیّن اعتقاداتش باشد، در دست نیست ، شاید در اصول نیز تابع اهل حدیث بوده است .

ترمذی حافظه ای قوی داشته و به گفتة خودش ، در راه مکه محدّثی را دیده و از او تقاضای املای حدیث کرده و پس از شنیدن چهل حدیث غریب از او و حفظ آنها، همه را بدون اشتباه برای آن محدّث بازگو کرده است . این حکایت سبب شده که او را مَثَل حافظة قوی بدانند (ابن اثیر، اللباب ، همانجا؛ ذهبی ، 1412، حوادث و وفیات 261ـ280 ه ، ص 460ـ461؛ همو، 1403، ج 13، ص 273؛ یافعی ؛ ابن حجر عسقلانی ، همانجاها). ترمذی به «ضریر» (نابینا) شهرت داشته ، ازینرو برخی او را نابینای مادرزاد دانسته اند ولی این ادعا با تصریح نویسندگان و آنچه از جزئیات زندگی او در دست است ، منافات دارد. برخی نیز نابینایی او را به سبب گریه های فراوان و زهد و عبادت او دانسته اند (ذهبی ، 1984، ج 2، ص 68؛ ابن کثیر، ج 11، ص 66؛ ابن حجر عسقلانی ، همانجا؛ مبارکفوری ، مقدمه ، ج 1، ص 272 به نقل از شاه عبدالعزیز در بستان المحدثین ).

ترمذی پس از سفر به شهرهای مختلف به موطن خود بازگشت . گفتنی است که وی بنا به عللی نامعلوم به مصر و شام و ظاهراً به بغداد، یعنی مرکز تجمع محدّثان و فقیهان و دیگر عالمان آن زمان ، نرفته بوده است (ذهبی ، 1403، ج 13، ص 271؛ ترمذی ، الجامع ، مقدمة شاکر، ج 1، ص 83؛ همو، الشمائل ، مقدمة جلیمی ، ص 18). سال وفات وی را به اختلاف ، 275 (سمعانی ، همانجا)، سیزدهم رجب 279 در روستای بوغ (ابن اثیر، اللباب ، همانجا؛ ذهبی ، 1403، ج 13، ص 277) و بعد از 280 (خلیلی ، ج 3، جزء9، ص 905) دانسته اند. برخی

محل وفات او را شهر ترمذ ذکر کرده اند (یافعی ، ج 2، ص 193؛ ذهبی ، 1403، همانجا؛ همو، 1412، حوادث و وفیات 261ـ280 ه ، ص 461).

آثار ترمذی عبارت اند از: الجامع الصحیح که مهمترین کتاب ترمذی است ؛ الشمائل المحمدیة و الخصائل المصطفویة ، مجموعه احادیثی در توصیف وضع ظاهری ، خلق وخو، عادات و آداب شخصی و اجتماعی پیامبراکرم ، این کتاب چندین شرح و ترجمه و خلاصه دارد (بروکلمان ، ج 3، ص 192ـ 195) و بارها در بیروت ، مصر و استانبول چاپ شده است ؛ دو کتاب العلل الصغیر و العلل الکبیر یا المفرد در باب اشکالات پنهان و آشکار موجود در اِسناد حدیث که اولی به آخر الجامع الصحیح ملحق شده و دومی با شرح ابن رجب حنبلی و با تحقیق صبحی جاسم الحمید در 1396 در بغداد چاپ شده است ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ؛ عتر، ص 379ـ381)؛ تسمیة اصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه وآله وسلم ، که در آن به ذکر عشرة مبشَّره (ده تن از صحابه که رسول اکرم وعدة ورود آنان را به بهشت داده است ) و دیگر اصحاب رسول اکرم پرداخته است . این کتاب نیز در بیروت به چاپ رسیده است . کتابهای دیگری نیز از او نام برده اند که عبارت اند از: التاریخ ، رباعیات الحدیث ، الزهد ، الاسماء والکنی ، و الا´ثار الموقوفة (ابن ندیم ، ص 289؛ سمعانی ، ج 1، ص 459؛ ابن کثیر، ج 6، ص 66؛ بغدادی ، ج 2، ستون 19؛ ترمذی ، الشمائل ، مقدمة جلیمی ، ص 26؛ عتر، ص 37؛ بروکلمان ، ج 3، ص 195).

---

منابع :
(1) ابن اثیر (علی بن محمد)، اللباب فی تهذیب الانساب ، بیروت 1414/ 1994؛
(2) ابن اثیر (مبارک بن محمد)، جامع الاصول فی احادیث الرسول ، چاپ عبدالقادر ارناؤوط ، بیروت 1403/ 1983؛
(3) ابن حجر عسقلانی ، کتاب تهذیب التهذیب ، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت 1415/ 1995؛
(4) ابن خلّکان ؛
(5) ابن کثیر، البدایة والنهایة ، بیروت 1411/1990؛
(6) ابن ندیم ؛
(7) کارل بروکلمان ، تاریخ الادب العربی ، ج 3، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره 1969؛
(8) اسماعیل بغدادی ، هدیة العارفین ، ج 2، در حاجی خلیفه ، ج 6 ؛
(9) محمدبن عیسی ترمذی ، الجامع الصحیح و هوَسنن الترمذی ، چاپ احمدمحمد شاکر و دیگران ، بیروت : داراحیاء التراث العربی ، ( بی تا. ) ؛
(10) همو، الشمائل المحمدیة و الخصائل المصطفویة ، چاپ سیدبن عباس جلیمی ، بیروت 1412/1992؛
(11) خلیل بن عبداللّه خلیلی ، کتاب الارشاد فی معرفة علماء الحدیث ، چاپ محمدسعیدبن عمر ادریس ، ریاض 1409/1989؛
(12) محمدبن احمد ذهبی ، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام ، چاپ عمر عبدالسلام تدمری ، حوادث و وفیات 261ـ280 ه ، بیروت 1412/1992؛
(13) همو، سیر اعلام النبلاء ، ج 13، چاپ شعیب ارنؤوط و علی ابوزید، بیروت 1403/1983؛
(14) همو، العبر فی خبر من غبر ، ج 2، چاپ فؤاد سیّد، کویت 1984؛
همو، کتاب تذکرة الحفاظ ، حیدرآباد دکن

(15) 1375ـ1377/1955ـ 1958، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(16) فؤاد سزگین ، تاریخ التراث العربی ، ج 1، جزء1، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی ، ریاض 1403/1983؛
(17) سمعانی ؛
(18) خلیل بن ایبک صفدی ، کتاب الوافی بالوفیات ، ج 4، چاپ س . دیدرینغ ، ویسبادن 1394/ 1974؛
(19) همو، نکت الهمیان فی نکت العمیان ، مصر 1329/ 1911؛
(20) نورالدین عتر، الامام الترمذی و الموازنة بین جامعه و بین الصحیحین ، بیروت 1408/ 1988؛
(21) محمد عبدالرحمان مبارکفوری ، تحفة الاحوذی بشرح جامع الترمذی ، بیروت 1410/1990؛
(22) عبداللّه بن اسعدیافعی ، مرآة الجنان و عبرة الیقظان ، بیروت 1417/ 1997؛


(23) EI 1 , s.v. " A l-Tirmid ¢ h ¢ ¦ â " (by A. J. Wensinck);
(24) EI 2 , s.v. " A l-Tirmid ¢ h ¢ ¦ â " (by G. H. A. Juynboll).

/ اکبر ترابی /