تُرکی ، علی بن بَکمَش بن مُزّان (یزال )بن عبداللّه ، مکنی ' به ابوالحسن ، نحوی قرن ششم و هفتم . پدر ترکی از سپاهیان عزالملک ، پسر نظام الملک ، وزیر سلطان برکیارق سلجوقی ، بود؛ ازینرو وی به عِزّی هم مشهور است . او در دهم ربیع الاول 563 در بغداد زاده شد (ابن نجار، ج 18، ص 151؛ منذری ، ج 3، ص 248ـ249؛ ابن فُوَطی ، ج 3، ص 72ـ73). در بغداد نحو و ادب عربی را از ابوبکر مبارک واسطی (متوفی 612) و عمیدالرؤسا هبة اللّه ایوب (متوفی 583) فراگرفت و در 55 روز قرآن را حفظ کرد و سپس به حلقة درس محمدبن موسی حازمی (متوفی 584)، حافظ حدیث و فقیه برجستة شافعی ، پیوست . پس از آن ، برای کسب دانش بیشتر به شام رفت و به شاگردی ابوالیُمن زیدبن حسن کِندی (متوفی 613) در آمد که به علوم ادبی و شعرشناسی و نحو شهره بود. ترکی در شعرشناسی و علوم ادبی بویژه نحو مهارت یافت ، به گونه ای که به او ابوالحسن نحوی می گفتند (منذری ، ج 3، ص 249؛ ابن فوطی ، همانجا؛ صفدی ، ج 5، ص 88). او در 609 به بغداد بازگشت و با ابن نجار دیدار کرد. ابن نجار (ج 18، ص 152) او را به زیرکی و خوش خلقی و مهرورزی ستوده است . ترکی به مصر هم سفر کرد (منذری ، همانجا) و در 30 شعبان 626 در دمشق درگذشت (ابن نجار، همانجا).

ابن نجار و ابن فوطی که شانزده سال پس از مرگ ترکی زاده شده است هیچ تألیفی را به او نسبت نداده اند. ابن نجار (همانجا) چهار بیت شعر را که ترکی دربارة خود سروده ، آورده است . منذری (همانجا) می گوید که ترکی شعر می سروده و کتابی دربارة عروض داشته است . سیوطی (ج 2، ص 152) نیز گفته که ترکی کتابی در عروض تألیف کرده و سپس شش بیت از سروده های او را آورده است . حاجی خلیفه در کشف الظنون ، کتابهای تحفة العشاق (ج 1، ستون 370)، غایة اللذّات فی شرح الهوی (ج 2، ستون 1193)، مُنی القلوب یا منیرالقلوب (ج 2، ستون 1888) و نزهة الناظر (ج 2، ستون 1948) را به او نسبت داده ، ولی موضوع هیچیک را مشخص نکرده است . بغدادی (ج 1، ستون 706) علاوه بر آنها، کتاب دیگری را به نام مختارالقلوب از تألیفات وی دانسته است . ظاهراً هیچیک از آثار او چاپ نشده است .

---

منابع :
(1) ابن فُوَطی ، مجمع الا´داب فی معجم الالقاب ، چاپ محمدالکاظم ، تهران 1416؛
(2) ابن نجار، ذیل تاریخ بغداد ، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت 1417/1997؛
(3) اسماعیل بغدادی ، هدیة العارفین ، ج 1، در حاجی خلیفه ، ج 5؛
(4) حاجی خلیفه ؛
(5) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، قاهره 1384؛
(6) صفدی ؛
(7) عبدالعظیم بن عبدالقوی منذری ، التکملة لوفیات النقلة ، چاپ بشّارعوّاد معروف ، بیروت 1401/1981.

/ محمود مهدوی دامغانی /