ترقّی ، نشریه . عنوان دو نشریة سیاسی و اجتماعی .

1) نشریه ای در دورة مشروطه . این نشریه را میرزامحمد علی خان طهرانی ، ملقب به اسلامبولی ، در 1325 در تهران چاپ می کرد. وی که مدتی در استانبول زندگی کرده بود و با فرهنگ و اندیشة غرب آشنایی داشت ، در بازگشت به ایران ، نخستین شمارة ترقّی را در هفدهم صفر 1325 در چهار صفحة دو ستونی با موضوعات سیاسی و علمی و ادبی چاپ سنگی کرد. ترقّی دو بار در هفته منتشر می شد. از موضوعات مهم مندرج در آن قانون و مسائل اجتماعی بود، از جمله مقالة «قانون » و «مجازات مضاعف برای تکرار جرایم »، مطالبی در بارة وقایع مشروطیت و شورش میدان توپخانه و کمیسیون حفظ الصحه و بهداشت آب دارالخلافة تهران . مقالات به نام علی بن یوسف زنجانی و عبدالحسین طبیب یزدی نوشته می شد (صدرهاشمی ، ج 2، ص 124ـ125).

به نظر محیط طباطبائی (ص 138ـ139) ترقّی در مقایسه با دیگر جراید مشروطه ، عادی و میانه بود، اما چون میرزامحمدعلی خان پس از به توپ بستن مجلس در 1326، با میرزا جهانگیرخان شیرازی (صوراسرافیل ) و سلطان العلمای خراسانی هم بند شد، پرآوازه گردید. محمدعلی خان بر خلاف

آن دو تن اعدام نشد؛ با توجه به یکی از مقاله های تند او در ترقّی ــ که رابینو (ص 103ـ104) ذکر کرده ــ رهایی او تعجب برانگیز است . از زمان زندانی شدن محمدعلی خان به بعد، از ادامة فعالیت او و روزنامه اش خبری در دست نیست . به گفتة رابینو (ص 103)، شمارة 22 روزنامه در چهارم رجب 1325 منتشر شد. تربیت (ص 289) نیز از شماره های منتشرشدة ترقّی تا شمارة 22 را دیده بوده است .

2) نشریه ای در دورة پهلوی . این نشریه را لطف اللّه ترقّی در تهران منتشر می کرد. احتمالاً وی پیش از آن هم فعالیت مطبوعاتی داشته ، زیرا در فهرست مندرج در روزنامة نجات ایران ، نام وی جزو مدیران جراید سال 1301 ش آمده است . وی دورة اول ترقّی را با نام میرزالطف اللّه دانشمند منتشر می کرد و مدیر مسئول این دوره بود (صدرهاشمی ، ج 4، ص 276ـ277).

شروع انتشار ترقّی مصادف با دورة تثبیت حکومت رضاشاه (1304ـ1320 ش ) بود، ازینرو از یک سو با ملی گرایی افراطی ، در سیاستهای فرهنگی رضاشاه جایی یافت و از سوی دیگر با تأکید بر اسلام در مردم نفوذ کرد. نخستین شمارة دورة اول ترقّی در 22 تیر 1302 منتشر شد. در این دوره ترقّی سه شماره در هفته و در دو صفحة چهار ستونی چاپ می شد و به طورکلی مشتمل بود بر سه مقاله و وقایع داخلی و وقایع خارجی . مقالاتی نیز در بارة سیاست خارجی داشت ، از جمله مقاله ای در بارة اجلاس موصل (ش 1، ص 2)، و نیز مقاله هایی که ملی گرایی ترقّی را نشان می دهد، نظیر مقاله ای ستایش آمیز در بارة پارسیان هندوستان به قلم ا. ع . کیانی (همانجا) و تذکر در باب برخورد احتیاط آمیز با اخبار خبرگزاریهای بیگانه مانند رویتر و بی سیم مسکو (ش 2، ص 1).

با توجه به وضع سیاسی و اجتماعی آن دوره ، راهکار ترقّی توجه به اهداف ملی گرایانه بود، مثلاً خواست ظهور منجی برای حفظ اتحاد ملی و زنده کردن شکوه باستانی ایران ، به کارگیری سیاستهایی همچون سیاستهای پترکبیر و موسولینی برای ایجاد جسارت ملی در ایرانیان (ش 6، 7 اسد 1303، ص 1) یا تشویق به بازگشت به دورة کوروش و شاهپور برای جلوگیری از اضمحلال ایران (ش 8 ، 12 اسد 1303، ص 1). در بسیاری از شماره ها، برای تقویت روح ملی ، افکار بزرگان اسلام آورده می شد (ش 9، 17 اسد 1303، ص 1). همچنین در مناسبتهای مذهبی مطالبی درج می شد.

از دیدگاه جامعه شناسی سیاسی ، ترقّی می کوشید نسبت به ساخت سنّتی جامعه ، پیشرو باشد. طرفداری از کارگران و زحمتکشان (ش 13، 2 سنبله 1303، ص 1) و دعوت به قیام علیه اشراف و ملانمایان (ش 8 ، 12 اسد 1303، ص 1) نمونه هایی از این کوشش است . ترقّی از همان دورة نخست مواضع ضدانگلیسی داشت و در صدر اخبار و مقالات خود به امریکا از نظر فرهنگی و تاریخی و سیاسی توجه می کرد. تا شمارة نوزدهم دورة نخست ترقّی در دست است ، اما دقیقاً معلوم نیست که تا چند شماره منتشر شده بوده است .

دورة دوم ترقّی در پنجم فروردین 1308 با همان هیئت پیشین آغاز شد، اما نام مدیر از لطف اللّه دانشمند به لطف اللّه ترقّی تغییر یافت . مقالة افتتاحی شمارة نخست ، «روزنامه نگاری در ایران و تغییرات آن » بود و نشریة ترقّی در طول فعالیت خود، مصداق کاملی از محتوای آن مقاله بود. بخش مهمی از اخبار داخلی مشتمل بود بر اخبار مجلس که شاید مجالی برای ارتباط لطف اللّه ترقّی با نمایندگان و مقدمة حضور او در مجلس بود. ترقّی در این دوره وجهه ای ادبی نیز یافت و رمانسهای احساساتی با پیامهای صریح اجتماعی و اخلاقی از لطف اللّه ترقّی به صورت پاورقی در آن چاپ شد، از جمله جن در حمام سنگلج و خانم هندی که پس از چاپ در ترقّی ، در 1307 و 1309 ش جداگانه در تهران به چاپ رسیدند. شاهنامة فردوسی به تصحیح سعید نفیسی و دیباچة مهاجرتهای تازیکان به ایران نوشتة احمد کسروی در همین دورة ترقّی به صورت پاورقی چاپ می شد (صدرهاشمی ، ج 2، ص 126ـ127؛ مشار، ج 5، ستون 134ـ 135).

بنا بر بعضی اسناد، ترقّی می خواسته در وزارت معارف نشریه ای پویا و زنده معرفی شود ( رجوع کنید به اسناد مطبوعات ، ج 1، ص 378)، اما احتمالاً دستگاه ممیزی رضاشاه آن را تعطیل کرده است .

پس از وقایع شهریور 1320 و تبعات جنگ جهانی دوم در ایران ، ترقّی از پانزدهم خرداد 1323 به صورت هفتگی منتشر شد. در این دوره وجهة ادبی و عامه پسند آن بیشتر شد. شورای سردبیری نشریه به نویسندگانی چون علی زرین قلم ، ابراهیم مدرسی ، علی حافظی ، منوچهر مطیعی و خسرو معتضد واگذار گردید (برزین ، ص 129). لطف اللّه ترقّی که به فعالیتهای حقوقی و سیاسی خارج از نشریه نیز می پرداخت ، صاحب امتیاز و مدیر مسئول آن باقی ماند. نشریه در این زمان ، به سبب معضلات حقوقی ، چند بار توقیف شد. بنا بر گزارش سرتیپ شیبانی ، فرماندار نظامی تهران ، به وزارت جنگ ، ترقّی جزو نشریاتی بود که فرمانداری نظامی در 12 دی 1323 آن را به سبب اهانت به دولت در شمارة 105، توقیف کرد ( اسناد مطبوعات ایران ، ج 1، ص 63ـ64). بنا بر گزارش فروش روزنامه ها به دفتر نخست وزیری ، ترقّی پس از روزنامة اطلاعات و اطلاعات هفتگی پرفروشترین نشریة پایتخت بود (همان ، ج 1، ص 73). ترقّی پس از توقیف ، از نهم بهمن 1323 با نام آزادی خلق و به مدیریت عادل خلعت بری منتشر شد، اما بار دیگر به دستور سرتیپ شیبانی ، به سبب درج مقاله ای خلاف مشی سیاسی دولت ، توقیف گردید (همان ، ج 2، ص 52). ترقّی سپس با نام تهران مصور انتشار یافت و از پرفروشترین نشریات پایتخت شد. پس از آزاد شدن انتشارِ آزادی خلق در دهم تیر 1324 به دستور سرهنگ احمد بهارمست ، ترقّی با نام پیشین منتشر شد (همان ، ج 2، ص 53) و از همان آغاز، با رجال مناسبات برقرار کرد، مثلاً لطف اللّه ترقّی در نوزدهم تیر 1324 در نامه ای به نخست وزیر برای معرفی کمالی ، مخبر ترقّی در خراسان ، درخواست یاری کرد (همان ، ج 2، ص 325). از پاره ای تلگرامهای همین دوره در می یابیم که مطبوعات دیگر در کشاکش با دیوان سالاری دولت از نفوذ ترقّی سود می جستند ( رجوع کنید به همان ، ج 2، ص 162، ج 3، ص 364). این نفوذ از سیاهه ای که ادارة کل نگارش وزارت فرهنگ به نخست وزیر داده بود، پیداست ؛ در آنجا لطف اللّه ترقّی از مدیران جرایدی معرفی شده است که طبق قانون حق مصاحبه دارند.

توجه نظری نشریة ترقّی به مسائل روزنامه نگاری کم کم جنبة عملی یافت . در مکاتبة علی کمالی (مدیر روزنامة کمالی همدان ) با هدایت (معاون نخست وزیر)، به هیئتی مرکّب از حبیب اللّه آموزگار مستشار دیوان کیفر، هدایت معاون نخست وزیر، مهتدی سرپرست تبلیغات وزارت فرهنگ و لطف اللّه ترقّی اشاره شده است ( اسنادی از مطبوعات ایران ، ص 100) که مسئول تدوین قانون مطبوعات در هجده مادّه بودند. به این ترتیب لطف اللّه ترقّی از معدود روزنامه نگارانی بود که موفق شد در تاریخ مطبوعات ایران ، خود را به عنوان نمایندة صنف مطبوعات به حکومت بقبولاند. با اینحال ، مقامات امنیتی این نشریه را زیرنظر داشتند؛ در نامه ای از وزارت کشور و شهربانی کل به استانداری آذربایجان ذکر شده که علی عباسقلی زاده (نمایندة ترقّی در ماکو) رئیس آمار حکومت پیشه وری بوده و متهم به قتل ستوان سرمدی ، رئیس ژاندارمری ماکو، است ( اسناد مطبوعات ایران ، ج 1، ص 122ـ123).

در بحرانهای اوایل دهة 1330ش ، ترقّی به بهانة درج نشدن نام صاحب امتیاز و مدیر مسئول چاپخانه ، در سوم دی 1331 تعطیل و دادگاهی شد (همان ، ج 1، ص 152ـ154). پس از کودتای 28 مرداد 1332 تا دهة 1340ش که پایان انتشار ترقّی بود، این نشریه دورة آرامی داشت . با نزدیک شدن لطف اللّه ترقّی به دربار و مجلس ، مواضع نشریه محافظه کارانه تر شد. اندیشه های ملی گرایانة ترقّی در بخش ادبی ، به پاورقیهایی بسیار عامه پسند و احساساتی و سرشار از حسرت گذشتة ایران محدود شد. نوشته های احساساتی مذهبی نیز از کسانی مانند محسن فارسی ، جواد فاضل ، علی اکبر کسمایی ، ذبیح اللّه منصوری و م . محجوب چاپ می شد. اشخاصی چون محمدعلی شیرازی ، پرویز لادبن ، جهانگیر افخمی و نصراللّه شاهرخی ــ که به تناوب گرایشهای چپ و راست و بی طرف داشتند ــ مطالب ادبی و سیاسی و علمی ترجمه می کردند. آنچه در ترقّی کمتر تغییر کرد، اخبار مجلس و کنایات ملایم به انگلیس بود و در مقابل ، بتدریج به صورت درج اخبار علمی و سیاسی و فرهنگی امریکا از زندگی امریکایی ستایش می شد. در زمینة سیاست خارجی نیز ترقّی نگاهی انتقادآمیز به جنبشهای انقلابی خارجی ، مانند جنبشهای چین و کوبا، داشت (برای نمونه رجوع کنید به «مردم چین بیدار می شوند»، ش 1123، 5 مرداد 1343، ص 6؛ «خواهر کاسترو به دنیای آزاد پناهنده شد، می گویند نزدیک به یک میلیون نفر زندانی در کوبا وجود دارد»، ش 1129، 16 شهریور 1343، ص 5).

با توجه به آنچه گفته شد، ترقّی نمونة مهم نشریاتی است که به ازای چند دهه فعالیت در سطوح گوناگون روزنامه نگاری و جذب مخاطبان بسیار، انعطاف سیاسی و فرهنگی بیشتری از خود نشان داد، ولو اینکه این انعطاف در جهت اهداف فرهنگ حکومتی و خواستها و سلیقه های پهلوی اول و دوم بوده باشد.

---

منابع :
(1) اسناد مطبوعات ایران : 1320ـ1332 ، چاپ غلامرضا سلامی و محسن روستایی ، تهران : سازمان اسناد ملی ایران ، 1374ـ1376 ش ؛
(2) اسناد مطبوعات : 1286ـ1320 ه . ش ، چاپ کاوه بیات و مسعود کوهستانی نژاد، تهران : سازمان اسناد ملی ایران ، 1372 ش ؛
(3) اسنادی از مطبوعات ایران : 1340ـ1320 ه . ش ، تهیه و تنظیم ادارة کل آرشیو، اسناد و موزة دفتر رئیس جمهور، تهران : وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، سازمان چاپ و انتشارات ، 1378 ش ؛
(4) مسعود برزین ، شناسنامة مطبوعات ایران از 1215 تا 1357 شمسی ، تهران 1371 ش ؛
(5) محمدعلی تربیت ، تاریخ مطبوعات ایران ، در ادوارد گرانویل براون ، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دورة مشروطیت ، ج 2، ترجمة محمد عباسی ، تهران ?( 1337 ش ) ؛
(6) یاسنت لویی رابینو، روزنامه های ایران : از آغاز تا سال 1329 ه ق / 1289 ه ش ، با اضافات و شرح کامل به همراه تصاویر روزنامه ها ، ترجمه و تدوین جعفر خمامی زاده ، تهران 1372 ش ؛
(7) محمد صدرهاشمی ، تاریخ جراید و مجلات ایران ، اصفهان 1363ـ1364 ش ؛
(8) محمد محیط طباطبائی ، تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران ، تهران 1375 ش ؛
(9) خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی ، تهران 1340ـ1344 ش .

/ سیدمهرداد ضیایی /