responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3450

 

ترخیم ، اصطلاحی در نحو. در لغت به معنای نرم کردن صدا و کوتاه ساختن ، و در اصطلاح حذف یک یا دو حرف از پایان منادای معرفه برای سهولت در تلفظ است ، مانند «یا سُعا» به جای «یا سعاد» و «یا مرْوُ/ یا مروَ» به جای «یا مروان » (سیبویه ، ج 2، ص 239؛ ابن یعیش ، ج 2، ص 19، 21؛ ابن منظور، ذیل «رخم »؛ لین ، ج 3، ص 1059). ندا در زبان گفتاری و نوشتاری کاربرد گسترده ای دارد، ازینرو بر اساس قوانین زبان شناختی ، وجود حذف در آن طبیعی است ( رجوع کنید به سیبویه ، ج 2، ص 239؛ زمخشری ، ص 63؛ ابن انباری ، ص 236؛ ابن یعیش ، ج 2، ص 19). ترخیم در اشعار شعرای جاهلی مانند امرؤُالقیس و عنتره آمده است (زوزنی ، ص 18، 212). سیبویه در فصلی مستقل بتفصیل به قوانین ترخیم پرداخته است (ج 2، ص 239ـ 274). علمای نحو بر اساس کاربرد منادای مرخّم در شعر و نثر، قوانینی برای توضیح شیوة ترخیم در اسمهای گوناگون وضع کرده اند (مثلاً رجوع کنید به سیبویه ، ج 2، ص 267ـ 269؛ زمخشری ، ص 63ـ64؛ ابن دهان ، ص 44ـ 45؛ ابن عصفور، ص 204ـ207).

اگر منادا اسم خاص باشد و بیش از سه حرف داشته باشد، می توان آن را مرخّم کرد، مانند «یا حارِ» به جای «حارِث » و «یا مالِ» بجای «مالِک ». همة اسمهای مختوم به ة را می توان مرخّم کرد، مانند «یا فاطِمَ» به جای «فاطمة » و «یا جارِیَ» به جای «جاریة » ( رجوع کنید به سیبویه ، ج 2، ص 241؛ ابن هشام ، ج 4، ص 58 ـ 61، 66؛ ابن عقیل ، ج 2، ص 289؛ رایت ، ج 2، ص 88). در ترخیم اسمهای سه حرفی اختلاف نظر هست : نحویان بصری ترخیم این اسمها را جایز ندانسته ، اما کوفیان جایز دانسته اند، به شرط آنکه دومین حرفِ اسم ، متحرک باشد، مانند «یا عُنُ» به جای «عُنُق » و «یا کَتِ» به جای «کَتِف » (ابن انباری ، ص 236ـ237). بیشتر علمای نحو، ترخیم ترکیبهای اضافی و اِسنادی را جایز نمی دانند (سیبویه ، ج 2، ص 240؛ ابن هشام ، ج 4، ص 55؛ ابن جنی ، ص 179؛ زمخشری ، ص 64)، اما کوفیان ترخیم را در ترکیبهای اضافی روا می دانند ( رجوع کنید به ابن هشام ، ج 4، ص 56؛ ابن انباری ، ص 238ـ 241). ابن مالک ، به استناد گفتة سیبویه (ج 3، ص 377)، آورده است که ترخیم در ترکیبهای اسنادی گاه صورت می پذیرد (ابن هشام ، ج 4، ص 57؛ ابن عقیل ، ج 2، ص 291ـ292). در جواز ترخیم اسمهای مرکّب مَزجی اختلاف نیست ، مانند «یا مَعْدِی » به جای «مَعْدِی کَرِب » و «یا سِیبَ» به جای «سِیبَوَیه ».

در بارة اِعراب منادا پس از ترخیم دو شکل پیشنهاد شده است : 1) اسم ، پس از ترخیم با مصوّت آخرین حرف تلفظ شود، مانند «یا حارِ» پس از ترخیمِ «حارِثُ» و «یا جَعفَ» پس از ترخیمِ «جَعفَرُ». 2) بر اساس قانون منادا در اسم خاص ، آن را مبنی بر ضمّ دانسته اند که با مصوت کوتاه ـُـ خوانده می شود، مانند «یا حارُ»، «یا جعفُ» (ابن هشام ، ج 4، ص 65ـ66؛ ابن جنی ، ص 176ـ 177؛ ابن عقیل ، ج 2، ص 293؛ رایت ، همانجا). اسمهای مختوم به ة در بیشتر موارد از شکل اول تبعیت می کنند تا با منادای اسم مذکر مشتبه نشوند، مانند «مُسْلمَة » رجوع کنید به «یامُسْلمَ» (ابن هشام ، ج 4، ص 66؛ ابن عقیل ، ج 2، ص 294؛ رایت ، همانجا). در گذشته ، سه اسم مالک و عامر و حارث بیشتر به صورت مرخّم ، منادا واقع می شده اند ( رجوع کنید بهسیبویه ، ج 2، ص 251ـ252؛ ابن هشام ، ج 4، ص 68؛ ابن عصفور، ص 206). از اقسام ندا، ندبه و استغاثه به صورت مرخّم به کار نرفته اند (سیبویه ، ج 2، ص 240). ترخیم را بنا به ضرورت بندرت در غیرمنادا نیز آورده اند (مثلاً رجوع کنید به سیبویه ، ج 2، ص 269ـ274؛ ابن هشام ، ج 4، ص 68ـ69؛ ابن یعیش ، ج 2، ص 19؛ ابن عقیل ، ج 2، ص 294). شکل دیگری از ترخیم در برخی اسمهای مصغّر به کار می رود که به آن تصغیر ترخیم می گویند ( رجوع کنید به تصغیر * ).


منابع :
(1) ابن انباری ، کتاب اسرار العربیة ، چاپ محمد بهجة بیطار، دمشق 1377/1957؛
(2) ابن جنی ، اللمع فی العربیة ، چاپ حامد مؤمن ، بیروت 1405/1985؛
(3) ابن دهان ، کتاب الفصول فی العربیة ، چاپ فائز فارس ، بیروت 1409/1988؛
(4) ابن عصفور، المقرّب ، چاپ احمد عبدالستار جواری و عبداللّه جبوری ، بغداد 1986؛
(5) ابن عقیل ، شرح ابن عقیل علی الفیة ابن مالک ، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، ( قاهره ) 1384/ 1964، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(6) ابن منظور؛
(7) ابن هشام ، أوضح المسالک الی الفیة ابن مالک ، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره 1386/1967، چاپ افست قم 1366 ش ؛
(8) ابن یعیش ، شرح المفصّل ، بیروت : عام الکتب ، ( بی تا. ) ؛
(9) محمودبن عمر زمخشری ، المفصّل فی علم اللغة ، چاپ محمد عزالدین سعیدی ، بیروت 1410/1990؛
(10) حسین بن احمد زوزنی ، شرح المعلقات السبع ، بیروت : مکتبة دارالبیان ، ( بی تا. ) ؛
(11) عمروبن عثمان سیبویه ، کتاب سیبویه ، چاپ عبدالسلام محمد هارون ، قاهره ?( 1385/ 1966 ) ، چاپ افست بیروت 1411/1991؛


/ بابک فرزانه /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3450
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست