ترجمه تفسیر طبری ،

تفسیری کهن از قرآن به فارسی ، تألیف گروهی از علمای ماوراءالنهر در نیمة دوم قرن چهارم . این کتاب با آنکه از نظر ساختار و واژگان ، ارزشی همسنگ با شاهنامة فردوسی در ادب فارسی دارد، به عللی ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) مهجور مانده است . مقدمة کتاب ثابت می کند که این اثر، اگر نخستین تفسیر فارسی نباشد، از نخستین ترجمه های رسمی قرآن است . بنا به گزارش مذکور در ترجمة تفسیر طبری (ج 1، مقدمه ، ص 5)، منصوربن نوح سامانی (حک : 350ـ366) از علمای ماوراءالنهر نخستین بار در بارة جوازِ به فارسی برگرداندن این کتاب استفتا کرد و ایشان ــ که گویا هجده یا نوزده تن بودند ــ گفتند که خواندن و نوشتن تفسیر قرآن به فارسی برای کسی که عربی نمی داند رواست . این پشتوانة دینی و علمی و نیز اعتبار ادبی کتاب موجب شد که ترجمة آن انتشاری گسترده یابد و اینک کمتر کتابی به فارسی می شناسیم که این اندازه نسخه از آن به جا مانده باشد.

مقدمة کوتاه کتاب ، اگرچه منبعی مهم و منحصر به فرد است ، چندان قابل اعتماد نیست . آنچه به چاپ رسیده ،

ترکیبی از دو نسخة گلستان و پاریس است و بی تردید ناسخان در آن تغییراتی داده اند. اشکال عمده بر سر کلمات «تفسیر» یا «ترجمة » کتاب به فارسی است ؛ اگر «تفسیر» در معنای امروزی به کار رود، موجب نارسایی در متن مقدمه می شود، زیرا نوشتن تفسیر قرآن به فارسی ( رجوع کنید به طبری ، همانجا) هیچ منعی نداشته است و شاید پیش از آن هم تفسیرهایی به فارسی نوشته بوده اند. اما اگر کلمة تفسیر به معنای «ترجمه » گرفته شود، این عنوان مفهوم می یابد، زیرا پیوسته انبوهی از فقیهان ترجمة قرآن را به زبان دیگر ناروا و بلکه حرام می دانستند؛ ازینرو امیر سامانی برای ترجمه به فتوای همة فقیهان ماوراءالنهر نیاز داشت . لفظ ترجمه پنج بار در این مقدمه به کار رفته و گویی بیشتر به معنای امروزی آن آمده است ، بویژه در آغاز مقدمه که سخن از آوردن کتاب طبری و ترجمة آن به فارسی است ؛ اما این امر از تحریفات ناسخان است ، زیرا کلمة ترجمه در قرن چهارم و ابتدای قرن پنجم منحصراً در معانی شرح و بیان و توضیح و گاه تلخیص به کار می رفته است (برای تفصیل رجوع کنید بهآذرنوش ، 1375 ش ، ص 52 ـ60؛ همو، 1370 ش ، ص 555 ـ 560). دو دلیل عمده در اثبات این مدعا وجود دارد: 1) در این کتاب ، هرجا که تفسیر و ذکر داستانها و قصص انبیا آمده ، با عنوان «ترجمة سوره » آمده که 92 بار تکرار شده است . هرگاه متن قرآن را با وسواس و دقت ترجمه کرده اند، آن را فقط «سوره » نامیده اند، مگر هفت بار که به آن ترجمه ها عنوان «تفسیر» داده اند. 2) نمونة دوم متعلق به آغاز قرن پنجم است . در ترجمة بسیار دقیق حیّبن یقظان ابن سینا، در سراسر کتاب ، هرجا سخنان ابن سینا کاملاً ترجمه شده ، قطعه را با «تفسیرش » آغاز کرده اند و هرجا تفسیر آن سخنان آمده ، عنوان «شرحش » دارد (برای شواهد و دلایل دیگر رجوع کنید به آذرنوش ، 1370 ش ، ص 556 ـ 557).

اگر لفظ ترجمه در مقدمة کتاب نابجا یا به معنای تفسیر بکار رفته باشد، این کتاب ترجمة تفسیر طبری یعنی ترجمة جامع البیان نمی تواند باشد؛ زیرا با مقایسة داستانها و روایات بسیاری در این دو کتاب ، درمی یابیم که میان آن دو هیچ شباهتی وجود ندارد و وجه اشتراکشان همان وجه اشتراک همة تفاسیر است (برای تفصیل رجوع کنید به آذرنوش ، 1375 ش ، ص 50ـ54؛ همو، 1370 ش ، ص 551 ـ 555). همچنین مؤلفان این تفسیر ــ که بهتر است آن را «ترجمه و تفسیر رسمی » بخوانیم ــ بارها به استفاده از آثار طبری ( تفسیر طبری * و تاریخ طبری * ) اشاره کرده اند؛ مجموعاً سیزده بار به او ارجاع داده شده و در چهار مورد چنان است که گویی براستی تفسیر طبری را ترجمه کرده اند. اما گاه خودِ عبارت این پندار را نقض می کند، مثلاً در داستان خضر می گویند که ابن مقفع و اصمعی آن حکایت را در کتاب سِیَر آورده اند، اما طبری در این کتاب آن را به وجه دیگری نقل کرده و ما این را از کتاب سِیـَر بیرون آورده ایم ( رجوع کنید به طبری ، ج 2، ص 400). در مجموع می توان گفت که این اثر نه ترجمة تفسیر طبری و نه کتاب معیّن دیگری است ، بلکه دو اثر طبری ، تاریخ و تفسیر ، از منابع اصلی مؤلفان بوده و در عین حال ایشان از کتابهای متعدد دیگری نیز بهره گرفته اند.

نکتة مهم دیگر آنکه مؤلفان کتاب ظاهراً هیچگاه منابع خود را دقیقاً ترجمه نمی کرده اند، بلکه مفهوم روایت یا داستان را گرفته به میل خود بازنویسی می کرده اند. حبیب یغمائی ، مصحح کتاب ، هنگام چاپ آن در 1339 ش ، سیزده نسخه (تقریباً همه ناقص ) را شناسایی کرده بود (طبری ، ج 1، مقدمة یغمائی ، ص 6ـ11). با اینهمه ، هنوز نسخه های متعدد دیگری در ایران و خارج از ایران موجود است ، اما چون همة آنها ناقص اند و آغاز و انجامشان افتاده است ، و چون ناسخان متن را غالباً دست کاری کرده اند، بازشناسی آنها آسان نیست (برای نمونه هایی از آنها رجوع کنید بهآذرنوش ، 1375 ش ، ص 63، 69، 73). هیچیک از این نسخه ها بیانگر متن کهن تدوین شده در ماوراءالنهر نمی تواند باشد.

واژگان کهن و سرشار از معنی ، اسلوب ساده و بی پیرایه اما مطمئن و قائم به ذات ، این کتاب را اثری دل انگیز و کم مانند در ادبیات فارسی کرده است . استواری نثر کتاب نشان می دهد که نثر دری در قرن چهارم به قدری توان یافته بوده که توانسته از عهدة ترجمة کلام معجز و شرح حکایات و روایاتی که با سنّتهای باستانی اش بیگانه بوده ، برآید. شیوة بیان و نحوة جمله پردازی در آن به کلی با نثر ترجمه های قرآنی متفاوت است ؛
عبارات غالباً کوتاه اند و جمله های مرکّب نیز اغلب از دو فراگرد تشکیل یافته اند. گویی ذهن نویسندگان هنوز به جملات مرکّب پیچ در پیچ خو نگرفته بوده است ، اما ارکان جمله ، متعلقات نهاد و گزاره به شیوة یگانه ای نظام نیافته اند؛
در برخی جاها، عبارات به فارسی دوران متأخر شبیه اند و هر کلمه و ترکیب با نقش دستوری خود، تقریباً در همان جایی قرار گرفته که خوانندة امروزی انتظار دارد. از سوی دیگر، با انبوهی متن مواجهیم که در آنها ترکیب جمله به شیوة دیگر است : گاه قیدها و متممها به آخر جمله انتقال یافته اند که معمولترین شیوه است . همچنین گاه جمله به ترتیبی شگفت (فعل + فاعل + مفعول + قید) نظام یافته است . این ساختار ــ که در همة متون قرن چهارم دیده می شود ــ بی تردید تحت تأثیر زبان عربی بوده است که مبدأ همة آثار آن قرن است . این ساختارها در همة نسخه های کتاب یکسان نیست . گاه یک عبارت با ذوق فارسی و گاه با نحو عربی همساز گشته است ؛
ازینرو تا هنگامی که تاریخ نگارش نسخه ها تعیین نشده ، نمی توان در بارة تحول جملات نظر قاطع داد. این پریشانی در واژگان کتاب نیز مشهود است ؛
مثلاً در بخشهایی بلند، هرگز الفاظ «ایدر، ایدون ، ایدون همی ...» به کار نرفته ، و در قطعاتی دیگر مکرر آمده است (برای تفصیل بیشتر رجوع کنید به آذرنوش ، 1375 ش ، ص 25ـ32؛
صباغیان ، ص 587 به بعد؛
تقی زاده طوسی ، ص 561 به بعد؛
محقق ، ص 737 به بعد).

شیوة کار در این کتاب چنین است که نخست ، تعدادی از آیات را، جدا از تفسیر، ترجمه کرده اند و به دنبال آن ، تفاسیر و بیشتر حکایات مربوط به آن را آورده اند. بدینسان قرآن کریم ، ترجمه ای مستقل یافته است . نثر این ترجمه ، با نثر متن کتاب ، کاملاً تفاوت دارد؛
زیرا اگرچه مترجمان مؤیَّد به فتوای فقیهان بوده اند، در برابر متن مقدّس قرآن کریم چنان دچار تزلزل شده اند که یکباره زبان معمول خود را فرو نهاده اند و برحسب نحو قرآنی جملاتی ساخته اند که هیچگاه در فارسی به کار نرفته است . به عبارت دیگر، به گام اول ترجمه که معادل یابی و واژه پردازی است ، بسنده کرده اند. شیوة نگارش آنان نیز پرمعناست ، زیرا برخلاف آنچه در متن چاپی دیده می شود، ظاهراً مترجمان هیچگاه ترجمة قرآن را جدا از متن قرآن نقل نمی کرده اند، بلکه زیر هریک از واژگان قرآن ، معادل آن را می نهاده اند و بدینسان نشان می داده اند که از ترجمه به همین مقدار کفایت کرده اند. این شیوه ، بی تردید رایجترین شیوة ترجمه طی هزار سال بوده است . اما نکتة مهم در بارة این تفسیر این است که مترجمان هنگام نقل حکایات و روایات به فارسی ، گاه ناگزیر شده اند که آیه یا آیاتی از قرآن را نیز ترجمه کنند؛
در این موارد، ترجمه بسیار شیوا، به دور از نحو عربی و حتی اندکی آزاد است . مقایسة این ترجمه و آنچه در آغاز تفسیرها آورده اند، احوال روانی مترجم را باز می نماید (آذرنوش ، 1375 ش ، ص 36ـ39).

در این کتاب سه گونه معادل گذاری کرده اند: 1) به کار بردن عین کلمة عربی ؛
اینگونه کلمات یا معادل فارسی نداشته اند یا در فارسی رایج بوده اند. اینگونه لغات در این کتاب بیشتر از چهار یا پنج درصد نیست و برخورد معقول با آنها، به عنوان نمونه جمع نبستن به شیوة عربی ، می توانست فارسی را از تأثرات ناصواب مصون دارد. 2) گزینش واژه های فارسی در مقابل واژه های عربی ، که گسترشی درخور دارد و شاهکار حقیقی این کتاب به شمار می آید. در انتخاب واژه های فارسی گویی انطباق دوایر معنایی کلمات عربی ـ فارسی را گاه چندان ملحوظ نمی داشته اند، و شاید پیش زمینه های فرهنگ زردشتی در واژه گزینی بی تأثیر نبوده است . بدینسان مثلاً «شیطان » به «دیو»، و «جن » به «پری » تبدیل شد. دو سه قرن طول کشید تا این واژه های قرآنی در بیشتر آثار فارسی ، دوباره به صورت عربی به کار رفتند. 3) گرته برداری یا ترجمة لفظ به لفظ ترکیبها و اصطلاحات عربی ، که در فارسی بسیار رایج بوده است ( رجوع کنید بهفرشیدورد، 1355 ش ، ص 6ـ14؛
همو، 1358 ش ، ص 162ـ 166)، اما از آنجا که در قرنهای متمادی دیگران از این کتاب تقلید کرده اند، ناچار همان برگردانهای غریب و گاه ناهنجار، در ادب ترجمه و تفسیر فارسی تأثیری عمیق و بدخیم به جا گذاشته است . ترجمة مفعول مطلقها، قیدهای تمیز، حال و غیره که در سراسر ادبیات کهن و معاصر فارسی به چشم می خورد، احتمالاً زاییدة آن شیوة نخستین است .

---

منابع :
(1) آذرتاش آذرنوش ، «آیا ترجمة تفسیر طبری براستی ترجمة تفسیر طبری است ؟»، در یکی قطره باران : جشن نامة استاد دکتر عباس زریاب خوئی ، به کوشش احمد تفضّلی ، تهران 1370 ش ؛
(2) همو، تاریخ ترجمه از عربی به فارسی : از آغاز تا عصر صفوی ، ج 1، ترجمه های قرآن ، تهران 1375 ش ؛
(3) فریدون تقی زاده طوسی ، «برخی نکات دستوری و واژگانی در ترجمة تفسیر طبری »، در یادنامة طبری ، ویرایش محمد قاسم زاده ، تهران 1369 ش ؛
(4) محمدجاوید صباغیان ، «زبان ترجمه در ترجمة تفسیر طبری »، در یادنامة طبری ؛
(5) محمدبن جریر طبری ، ترجمة تفسیر طبری : فراهم آمده در زمان سلطنت منصوربن نوح سامانی ، 350 تا 365 هجری ، چاپ حبیب یغمائی ، تهران 1367 ش ؛
(6) خسرو فرشیدورد، «تأثیر ترجمه در زبان فارسی »، فرهنگ و زندگی ، ش 23 (پاییز 1355)؛
همو، عربی در فارسی ،

تهران 1358 ش ؛
مهدی محقق ، « ( در بارة ) ترجمة تفسیر طبری »، در یادنامة طبری .

/ آذرتاش آذرنوش /