responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3434

 

تَرجُمان (2) ، اصطلاحی در تصوف . ( در بین اهل فتوت * آنچه مریدان می بایست در بارة عقاید و آداب و رسومشان می دانستند، عموماً به صورت شعر یا جملات منثور فارسی یا عربی به آنها آموزش داده می شد. به این سخنان در رساله های قلندری ، علاوه بر ترجمان ، «ثبوت » یا «نطقی » نیز گفته اند ( آیین قلندری ، ص 187). در این ترجمانها گاه برخی آداب و رسوم و عقاید قلندران شرح داده شده است (همان ، ص 344) ) .

در بین مولویه * و بکتاشیه * ، که تقریباً همة ارکان خود را از اهل فتوت گرفته اند، به سخنان غالباً منظومی که هنگام اجرای مراسم خاص یا خارج از مراسم می خوانند، مثلاً هنگام خوابیدن ، خوردن ، لباس پوشیدن و دیدار شیخ ، ترجمان می گویند. در کتابهای اهل فتوت ، تألیف شده در دورة عباسی و قرون بعد از آن ، در بارة ترجمانها مطالب چندانی نیامده ، ولی نمی توان نتیجه گرفت که در میان اهل فتوتِ آن روزگار، ترجمان نبوده است (گولپینارلی ، 1949ـ1950، ج 11، ش 1ـ4). در فتوت نامة بورغازی (تألیف در قرن هفتم به ترکی ) نیز در بارة ترجمانها مطلبی نیست (همو، 1953ـ1954، ج 15، ش 1ـ4). در فتوت نامة شیخ سیدحسین ، پسر شیخ سید عینی ، که در قرن نهم و در زمان سلطان محمد فاتح تألیف شده ، دو قطعه ترجمان منظوم ترکی وجود دارد که خاص مراسم بستن شَدّ ( رجوع کنید به شَدّ * ) است و در آنها نام پیامبر اکرم و امامان علیهم السلام به صورت خلاصه ، «سه محمد، چهار علی ، دو حسن ، یک حسین ، یک موسی ' و یک جعفر»، ذکر شده است (همو، 1960، ج 17، ش 1ـ 4). در فتوت نامة سیدمحمدبن سید علاءالدین حسینی رضوی ، قاضی شافعی بورسه ، که در صفر 931 با عنوان مفتاح الدقایق فی بیان الفتوة و الحقایق به ترکی تألیف شد، ترجمانهای بسیاری یافت می شود که به آنها «ترجمان لسان » می گویند. در فرقة رفاعیه هم این اصطلاح وجود دارد. در عباراتی از منهاج المریدین (تألیف در ذیحجّة 1129)، اثر محمدطاهربن عبداللّه بن اسماعیل معروف به حاجی زاده و خلیفة شیخ یاسین شامی ، این اصطلاح وجود دارد. ترجمان منظوم موجود در فتوت نامة سیدحسین ، که نام دوازده امام در آن آمده ، در فتوت نامة رضوی «ترجمان تَنّوره » ( تنّوره : نوعی جامة پیروان طریقت مولویه ) ذکر شده است (گ 30 پ ). در مفتاح الدقایق چنین آمده است : دعایی که حضرت آدم به هنگام توبه از نافرمانی خداوند می خواند و نیز آیة 23 از سورة دوازدهم ( = یوسف ) قرآن ، از نوع ترجمان است (گ 3 ر). در مفتاح الدقایق مجموعاً 23 ترجمان ترکی ، نُه ترجمان عربی و 24 ترجمان فارسی وجود دارد که یکی از ترجمانهای ترکی آن (گ 28 پ ) در دیوان نسیمی (ص 122 و بعد) مشاهده می شود. همة این ترجمانها منظوم اند.

ترجمانی که به هنگام تسلیم تاج به «بابا * » خوانده می شود و «ترجمان آستانه » و ترجمان منظومِ ( پوزش خواهی از ) خطا در مرآة المقاصد فی دفع المفاسد احمد رفعت آمده است (ص 279، 289 به بعد).

در «ارکان نامه »های بکتاشی به موارد بسیار برمی خوریم که ترجمان به همراه نیت ، گلبانگ و تکبیر به کار رفته است ؛ مثلاً، به نیت یا وِردی که شخص هنگام غسل کردن برای ورود به طریقت می خواند، «ترجمان غسل طریقت » و به تکبیر چراغ ، «ترجمان چراغ » گفته شده است (عینی ، ص 278، 281، 286).

ترجمان در بسیاری موارد با «گلبانگ * » خلط شده است ؛ هر چند گلبانگ مانند ترجمان معیّن و مرتب است ، ولی دعایی بلند و حتماً منثور و مسجع است که شیخ آن را تنها یا در یک گروه با صدای بلند می خواند.

در طریقت مولویه نیز گلبانگها با ترجمانها خلط شده است (گولپینارلی ، 1963، ص 130 و بعد). در بین مولویه شبها پس از قرائت قرآن ، متولی یا خادم محل هنگام خاموش کردن چراغها بیتی ترکی می خواند که به آن نیز ترجمان می گویند. یک بیت فارسی از مولوی نیز که پیش از «گلبانگ نکاح » خوانده می شود، ماهیت ترجمان را دارد (عینی ، ص 149). به عقیدة ما، از آنجا که بعد از ترجمانها گلبانگ کوتاهی نیز خوانده می شده است ، این دو خلط شده اند.

ترجمان به معنای دیگر نیز به کار رفته است . بنا بر مناقب الاسرار ( و ) بهجة الاحرار ــ که شخصی از علویون به نام بساطی آن را در دورة شاه طهماسب اول صفوی (930ـ 938) تألیف کرده است ــ به مبلغی که برای بخشوده شدن خطا پرداخت می شد یا به قربانیِ ذبح شده به همین منظور، ترجمان می گفته اند. همچنین آمده است عمل کسی که ترجمان را مقرر می کند و کسی که قربانی می دهد، هر دو مقبول حق است و هر دو می توانند از گوشت آن بخورند، «اما باید آن را از اهل شریعت دور داشت ، به اهل زهد نشان نداد، از آن به ایشان نداد و نخوراند» (گ 37 ر).


منابع :
] آیین قلندری : مشتمل بر چهار رساله در باب قلندری ، خاکساری ، فرقة عجم و سخنوری ، چاپ ابوطالب میرعابدینی

(1) و مهران افشاری ، تهران : فرا روان ، 1374 ش [ ؛
(2) احمد رفعت ، مرآة المقاصد فی دفع المفاسد ، چاپ سنگی استانبول 1293؛
(3) نسیمی ، دیوان ، استانبول 1260؛


/ عبدالباقی گولپینارلی ، تلخیص از ( د. ا. ترک ) /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3434
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست