responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3421

 

تربت (1) ، اصطلاحی در فرهنگ شیعی . تربت در لغت به معنای «خاک » است ( رجوع کنید به ابن منظور؛ فیروزآبادی ، ذیل «ترب ») و در فرهنگ شیعی صرفاً به خاکی که از اطراف قبر امام حسین علیه السلام برداشته می شود، اطلاق می گردد. برخی احتمال داده اند که به خاکی که از اطراف هر قبر مقدّسی ، همچون قبر امامان و پیامبران و شهیدان و صالحان ، برداشته می شود، تربت می گویند، ولی معنای شایع یا منحصر آن خاک قبر امام حسین علیه السلام است و مراد از کلمة «الطین » یا «طین القبر» هم در روایات ائمه علیهم السلام به احتمال بسیار همین معناست ( رجوع کنید به شهیدثانی ، 1378 ش ، ص 211؛ یوسف بحرانی ، ج 7، ص 261؛ طباطبائی ، ج 2، ص 228؛ آل کاشف الغطاء، ص 247؛ کلباسی ، ص 27ـ 28). تربت گاه مجازاً به معنای «گور»، بویژه مزار صالحان ، به کار می رود( رجوع کنید به ابن بابویه ، 1363 ش ، ج 1، ص 99، ج 2، ص 137، 227، 260؛ طوسی ، 1401، ج 6، ص 22؛ دهخدا، ذیل واژه ). ابوریحان بیرونی (ص 329)از مزار امام حسین علیه السلام با تعبیر «تربت مسعوده » یاد کرده است . تربت همواره نزد شیعیان محترم و مقدّس و «شعار» آنان بوده است ( رجوع کنید به آل کاشف الغطاء، ص 32). در حدیث و فقه شیعی آثار و آداب و احکام ویژه ای دارد.

بنا بر حدیثی ، حضرت عیسی ، ضمن اِخبار از شهادت امام حسین علیه السلام برای حواریون ، به حرمت تربت ایشان اشاره کرده است ( رجوع کنید به ابن بابویه ، 1363ش ، ج 2، ص 531 ـ532؛ همو، 1362 ش ، مجلس 87، ص 598 ـ599؛ صدری ، ص 22). احادیث متعددی در منابع شیعه و اهل سنّت ، حاکی از آگاهی پیامبر اکرم از شهادت امام حسین ، روایت شده و در برخی از آنها آمده است که جبرائیل (یا فرشته ای دیگر) تربت سرخ کربلا را برای پیامبر آورد که سبب تأثر آن حضرت شد. به سبب وجود تفاوتهایی در این احادیث ، بویژه در بارة فرشته ای که تربت را آورده است ، برخی احتمال تعدد این واقعه را مطرح کرده اند ( رجوع کنید به عبداللّه بحرانی ، ج 17، ص 124ـ131؛
امینی ، ص 53 ـ129؛
صدری ، ص 51). این احادیث از طریق زنان و مردان صحابی ، از جمله شماری از همسران پیامبر، از پیامبر روایت شده است ( رجوع کنید به ابن حنبل ، ج 11، ص 207ـ 208؛
قاضی نعمان ، ج 3، ص 134ـ 135؛
مفید، 1413 الف ، ج 2، ص 129؛
علوی شجری ، ص 90ـ92؛
طوسی ، 1414، ص 314؛
ابن شهرآشوب ، ج 4، ص 63؛
صدری ، ص 52؛
موحد ابطحی اصفهانی ، ج 4، ص 150ـ151، 153، 218ـ253، 262ـ264).

در برخی منابع ، مُفاد این احادیث از جملة معجزات پیامبر به شمار آمده است ( رجوع کنید به ابونعیم ، ص 553؛
بیهقی ، ج 6، ص 468ـ470). برطبق این احادیث ، که بیشتر آنها از طریق ام سَلَمه نقل شده ( رجوع کنید به موحد ابطحی اصفهانی ، ج 4، ص 218ـ242)، پیامبر تربتی را که جبرائیل برای وی آورد، به ام سلمه داد و او آن را در شیشه ای (یا پیراهن یا روسری خود) نهاد، آنگاه پیامبر اکرم خونْرنگ شدن تربت را در روز عاشورا نشانة شهادت امام حسین علیه السلام معرفی کرد ( رجوع کنید به ابویعلی موصلی ، ج 6، ص 129ـ130؛
خُصَیبی ،ص 202ـ203؛
ابن قولویه ، ص 59 ـ61؛
طبرانی ، ج 3، ص 108؛
ابن شجری ، ج 2، ص 82؛
ابن بابویه ، 1362ش ، مجلس 29، ص 139ـ140؛
حاکم نیشابوری ، ج 5، ص 567). خونْ رنگ شدن تربت در روز عاشورا در برخی گزارشهای دیگر نیز آمده است ( رجوع کنید به میثمی عراقی ، ص 542؛
دستغیب ، ص 123ـ124). در منابع شیعی ، این احادیث به واسطة حدود ده راوی از پیامبر اکرم و امام باقر و امام صادق نقل شده است ( رجوع کنید به ابن قولویه ، همانجا؛
طوسی ، 1414، ص 314ـ 318، 330؛
فضل طبرسی ، ج 1، ص 428). در برخی از آنها اشاره شده که پیامبر به ام سلمه مقداری تربت داده ، در حدیثی آمده که این تربت تا هنگام مرگِ ام سلمه نزد وی بوده ( رجوع کنید به ابن قولویه ، ص 60) و بنا بر روایتی آن تربت نزد امام باقر علیه السلام بوده است ( رجوع کنید به طوسی ، 1414، ص 316). در برخی دعاها نیز به ماجرای تربت آوردن جبرائیل اشاره یا تصریح شده است ( رجوع کنید به ابن قولویه ، ص 280، 282، 284ـ 285؛
محمدباقر مجلسی ، ج 98، ص 118، 129).

از حضرت علی احادیثی در بارة تربت امام حسین نقل شده است ، از جمله آنکه آن حضرت هنگام عبور از کربلا در جنگ صفّین ، حدیث پیامبر را در شأن تربت برای اصحاب نقل کردند ( رجوع کنید به نصربن مزاحم ، ص 140؛
ابن سعد، ص 48ـ49؛
ابن حنبل ، ج 1، ص 446؛
ابویعلی موصلی ، ج 1، ص 298؛
ابن عساکر، ص 234ـ23). ظاهراً این حدیث دو بار، هنگام رفتن امام علی به صفّین و هنگام بازگشت از آن ، در کربلا شنیده شده است (موحد ابطحی اصفهانی ، ج 4، ص 365ـ366). در حدیثی دیگر، از آگاهی حضرت علی نسبت به تربت محل شهادت امام حسین علیه السلام سخن رفته است ( رجوع کنید به ابن سعد، ص 48؛
ابن قولویه ، ص 72). بنا بر حدیثی ، آن حضرت هنگام عبور از کربلا ضمن گریستن و اشاره به واقعة عاشورا، حرمت تربت آنجا را یادآور شدند ( رجوع کنید به حمیری ، ص 26؛
ابن قولویه ، ص 269ـ270).

امام حسین نیز هنگام رسیدن به کربلا، حدیث ام سلمه را در بارة تربت نقل کردند ( رجوع کنید به سبط ابن جوزی ، ص 225). بنا بر روایات ، ام سلمه این حدیث را هنگام حرکت آن حضرت از مدینه برای ایشان نقل کرده بود (خصیبی ، ص 203؛
مسعودی ، ص 165؛
ابن حمزه ، 1412، ص 330ـ331؛
موحد ابطحی اصفهانی ، ج 4، ص 218ـ221).

دیگر امامان معصوم نیز در بارة تربت سخن گفته اند و با اوصاف «مبارکه » و «طاهره » و «مِسکة مبارکه » آن را ستوده و بر فضیلت آن تأکید کرده اند ( رجوع کنید به ابن قولویه ، ص 267ـ 268، 270ـ271؛
مفید، 1413 ب ، ص 23؛
عصفری ، ص 16ـ17؛
محمدباقر مجلسی ، ج 98، ص 128ـ132). امام رضا هنگام برداشتن تربت ، آن را بوییده و گریسته است ( رجوع کنید به محمدباقر مجلسی ، ج 98، ص 131). در برخی احادیث از علاقة فرشتگان به تربت سخن رفته است ( رجوع کنید به ابن قولویه ، ص 68؛
مفید، 1413 ب ، ص 151؛
صدری ، ص 49).

در متون حدیثی و فقهی آثار متعددی برای تربت ذکر شده است . در احادیث گفته شده که تربت شفابخش بیماریهاست و شرط تأثیر آن ، اعتقاد به آن یا اعتقاد به امامت امام حسین دانسته شده است ( رجوع کنید به کلینی ، ج 4، ص 588؛
علوی شجری ، ص 91؛
طوسی ، 1411، ص 732ـ734؛
ابن مشهدی ، ص 361ـ363؛
محمدباقر مجلسی ، ج 98، ص 118 به بعد). برخی احادیث شیوة برداشتن تربت یا خوردن آن را نیز مؤثر دانسته اند ( رجوع کنید به برقی ، ص 500؛
کلینی ، ج 4، ص 243؛
ابن بابویه ، 1386، ص 410؛
طوسی ، 1414، ص 317؛
همو، 1411، ص 826). شفاخواهی از تربت مورد اجماع فقهای امامی بوده (شهید اول ، 1414، ج 2، ص 25) و آثاری در بارة آن نوشته شده است ( رجوع کنید به ادامة مقاله ).

گزارشهای بسیاری از زبان راویان موثق در بارة اثر تربت در دست است (برای نمونه رجوع کنید به طوسی ، 1414، ص 319ـ320؛
میثمی عراقی ، ص 542؛
قمی ، ج 2، ص 695؛
اعرجی فحّام ، ج 2، ص 204ـ206؛
صدری ، ص 109ـ110، 115ـ116). شفاخواهی از تربت حمزه ، عموی پیامبر، و دیگر شهدا و صالحان نیز از دیرباز در میان مسلمانان مرسوم بوده است (سمهودی ، ج 1، ص 69، 116، ج 2، ص 544؛
اعرجی فحّام ، ج 2، ص 179ـ182). سنّت استشفا از تربت امام حسین علیه السلام برای درمان بیماریها در فرهنگ عمومی شیعیان چندان فراگیر شده که در تعریف تربت در فرهنگنامه های فارسی نیز درج شده است (از جمله رجوع کنید به دهخدا؛
داعی الاسلام ؛
شاد، ذیل واژه ؛
برای آگاهی از موارد دیگر شفابخشی رجوع کنید به سبحانی ، ص 184؛
علوی ، ص 331ـ332).

اثر دیگر تربت ، ایمنی از ترس است و بر همراه داشتن آن در احادیث تأکید شده است ( رجوع کنید به ابن قولویه ، ص 278ـ280؛
طوسی ، 1401، ج 6، ص 75؛
همو، 1414، ص 318)؛
امام رضا علیه السلام در هرمحموله ای ، مانند پارچه ، اندکی تربت می گذاشته (ابن قولویه ، ص 278) و این کار گویا برای ایمنیِ

آن بوده است (کلباسی ، ص 130). همچنین ، بنا بر منابع ، به همراه داشتن تربت برکت دارد ( رجوع کنید به ابن قولویه ، ص 278؛
نجفی ، ج 18، ص 162).

در احادیث به کام برداشتن نوزادان با تربت سفارش شده و فقها آن را مستحب دانسته ( رجوع کنید به کلینی ، ج 6، ص 24؛
مفید، 1410، ص 521؛
سلاّ ر دیلمی ، ص 156؛
ابن برّاج ، ج 2، ص 259؛
ابن حمزه ، 1399، ص 372؛
یوسف بحرانی ، ج 7، ص 131) و هدیه دادن آن را توصیه کرده اند (شهید اول ، 1414، ج 2، ص 26).

فقهای امامی اتفاق نظر دارند که تربت نهادن به همراه میت برای ایمنی او از عذاب قبر مستحب است ( رجوع کنید به طوسی ، 1407ـ1417، ج 1، ص 706؛
محقق حلّی ، 1364 ش ، ج 1، ص 299ـ300)، اما در شیوة انجام دادن این کار اختلاف نظر دارند ( رجوع کنید به الفقه المنسوب للامام الرضا علیه السلام ، ص 184؛
طوسی ، 1411، ص 20؛
همو، 1400، ص 250؛
ابن ادریس حلّی ، ج 1، ص 165؛
محقق حلّی ، 1364 ش ، ج 1، ص 301؛
علامه حلّی ، 1414، ج 2، ص 94ـ 95؛
شهید اول ، 1419، ج 2، ص 21). برخی فقها مستند این استحباب را صرفاً متبرک بودن تربت دانسته اند ( رجوع کنید به شهید اول ، همانجا؛
موسوی عاملی ، ج 2، ص 139)، ولی این عمل مستند به حدیث است ( رجوع کنید به طوسی ، 1401، ج 6، ص 76؛
همو، 1411، ص 735؛
احمد طبرسی ، ج 2، ص 582؛
یوسف بحرانی ، ج 4، ص 112؛
حرّ عاملی ، ج 3، ص 30؛
علامه حلّی ، 1414، ج 2، ص 95؛
شهید اول ، 1419، ج 2، ص 21).

استحباب کتابت شهادتین بر روی کفن و نیز نوشتن نام امامان بر آن با تربت امام حسین ، مورد اتفاق نظر فقهای

امامی است ، در بارة نحوة کتابت آن اختلاف نظرهایی در میان فقیهان دیده می شود ( رجوع کنید به مفید، 1410، ص 78؛
طوسی ، 1401، ج 1، ص 309؛
همو، 1411، ص 18؛
ابن ادریس حلّی ، ج 1، ص 162؛
فاضل هندی ، ج 2، ص 298؛
نجفی ، ج 4، ص 231).

برای تربت آثار دیگری هم ذکر شده است ، از جمله زیاد شدن روزی و علم نافع و عزت یافتن و رفع فقر و ظهور هرگونه اثر نیک و پسندیده ( رجوع کنید به ابن قولویه ، ص 277، 282ـ 285؛
ابن بسطام ، ص 52؛
نوری ، 1407ـ 1408، ج 8، ص 237؛
کلباسی ، ص 109؛
فرهاد میرزا قاجار، ص 6). در بارة برخی آثار تربت این بحث مطرح شده است که آیا این آثار با خوردن تربت حاصل می شود یا ناشی از همراه داشتن آن است (نراقی ، ج 15، ص 163؛
کلباسی ، ص 67، 77).

بنا بر احادیث و کتب فقهی ، تربت بهترین چیزی است که می توان در سجده پیشانی را بر آن گذاشت (ابن بابویه ، 1414، ج 1، ص 268؛
شهید اول ، 1414، ج 2، ص 26؛
یوسف بحرانی ، ج 7، ص 260؛
نراقی ، ج 5، ص 266). در برخی روایات آمده که امام صادق علیه السلام مقداری از تربت امام حسین را که در کیسه ای ابریشمی و زرد رنگ نگه می داشته ، هنگام نماز بر سجادة خود می ریخته و بر آن سجده می کرده است ( رجوع کنید به طوسی ، 1411، ص 733؛
دیلمی ، ج 1، ص 115؛
محمدباقر مجلسی ، ج 82، ص 153؛
آل کاشف الغطاء، ص 39). به موجب برخی متون حدیثی و فقهی ، سجده کردن بر تربت و تسبیح گفتن با تربت باعث رقت قلب می گردد (محمدتقی مجلسی ، ج 2، ص 177).

قدیمترین متن در بارة مُهر تربت ــ که با تعبیر «لوحٌ مِنْ طینِ القبر» از آن یاد شده ــ در توقیعی از امام عصر

آمده که در سال 308 در پاسخ به سؤالات محمدبن عبداللّه بن جعفر حِمیَری صادر شده است . پرسش از فضیلت مهر تربت در این تاریخ نشان می دهد که هنوز استفاده از مهر تربت فراگیر نبوده است . در این حدیث و احادیث دیگر بر استحباب ذکر گفتن با تسبیح تربت تأکید شده ( رجوع کنید به مفید، 1413 ب ، ص 150ـ 151؛
حسن طبرسی ، ص 281؛
ابن مشهدی ، ص 366ـ 368؛
حرّ عاملی ، ج 6، ص 455ـ456؛
محمدباقر مجلسی ، ج 82، ص 333، 340). شهید اول این احادیث را متواتر خوانده است (1414، ج 2، ص 26). بنا بر حدیثی از امام صادق ، تسبیح حضرت فاطمه علیهاالسلام نخست از نخ پشمیِ تابیده بود که عدد تکبیرات بر آن گره زده شده بود. با شهادت حمزه بن عبدالمطلب در جنگ احد، حضرت فاطمه از تربت وی تسبیح ساختند. پس از شهادت امام حسین ساختن تسبیح تربت آن حضرت معمول شد. در حدیث دیگری از امام صادق ، تسبیح تربت حمزه با تسبیح تربت امام حسین مقایسه و تربت امام حسین برتر دانسته شده است ( رجوع کنید به مفید، 1413 ب ، همانجا). از این روایت برمی آید که دستِکم تا زمان امام صادق هنوز ساختن تسبیح از تربت حمزه مرسوم بوده است (نیز رجوع کنید به سمهودی ، ج 1، ص 116). در روایات بر ثوابِ در دست گرفتن تسبیح تربت امام حسین علیه السلام ، حتی بدون گفتن ذکر، تأکید شده است ( رجوع کنید به طوسی ، 1411، ص 735؛
همو، 1401، ج 6، ص 75ـ 76؛
احمد طبرسی ، ج 2، ص 583؛
نیز رجوع کنید به مفید، 1413 ب ، ص 152)، ولی ظاهراً استفاده از تسبیح تربت نیز همچون مهر تربت تا سال 308 (تاریخ مکاتبة حمیری ) هنوز سنّتی فراگیر نشده بوده است .

در ساختن مهر و تسبیح ، پختن تربت برای ماندگاری آن بسیار مفید است و همین موضوع بحث فقهی سجده بر

تربت پخته را به میان آورده است ؛
برخی فقها آن را جایز و شماری آن را مکروه دانسته اند ( رجوع کنید به سلاّ ر دیلمی ، همانجا؛
ابن حمزه ، 1399، ص 89؛
شهید اول ، 1414، ج 2، ص 26؛
شهید ثانی ، 1378ش ، ص 211؛
یوسف بحرانی ، ج 7، ص 260ـ 261؛
نجفی ، ج 8، ص 414). این موضوع در قرن دهم ــ پس از آنکه یکی از دانشمندان ، سجده بر تربت پخته را تحریم کرد ( رجوع کنید به محقق کرکی ، ج 2، ص 91) ــ به بحثی جدّی بدل شد، به طوری که محقق کرکی ، در 933 رساله ای در اثبات جواز آن نوشت . برخی این رساله را در رد فاضل قطیفی دانسته اند، مباحثات وی با محقق کرکی معروف است ( رجوع کنید به محمدباقر مجلسی ، ج 105، ص 79؛
امین ، ج 8، ص 210؛
آقابزرگ طهرانی ،ج 12، ص 148ـ 149).

با توجه به قداست تربت ، احکام خاصی برای آن در کتب فقهی ذکر شده است ، از جمله آنکه نجس کردن تربت حرام و برطرف کردن نجاست از آن واجب است ، حتی نجس کردن تربت ممکن است نشانة کفر باشد (علامه حلّی ، 1413، ج 1، ص 267؛
همو، 1414، ج 1، ص 127؛
نجفی ، ج 8، ص 335؛
آل کاشف الغطاء، ص 175؛
سبزواری ، ص 18). همچنین تربتی که همراه میت نهاده می شود، باید به گونه ای قرار گیرد که موجب بی احترامی به آن نشود ( رجوع کنید به طباطبائی یزدی ، ج 1، ص 315، مسئلة 9؛
حکیم ، ج 4، ص 199). توهین به تربت آثار دنیوی ناگواری به همراه دارد ( رجوع کنید به طوسی ، 1414، ص 320؛
نوری ، 1378، ج 2، ص 283).

خوردن خاک ، حرام و خوردن تربت ، فقط برای شفا، جایز است (کلینی ، ج 6، ص 265ـ266، 378؛
ابن برّاج ، ج 2، ص 433؛
ابن حمزه ، ص 433؛
محقق حلّی ، 1408، ج 3، ص 176؛
نراقی ، ج 15، ص 162؛
کلباسی ، ص 28ـ30). در برخی احادیث و فتاوای فقهی ، افطار با تربت جایز است ، گرچه عده ای از فقها این امر را درست نمی دانند ( الفقه المنسوب للامام الرضا علیه السلام ، ص 210؛
ابن شعبه ، ص 488؛
ابن بابویه ، 1414، ج 2، ص 174؛
مفید، 1413 ج ، ص 31؛
ابن طاووس ، اقبال ، ص 281 ؛
شهید اول ، 1412، ص 203؛
همو، 1419، ج 4، ص 175ـ176؛
محمدباقر مجلسی ، ج 57، ص 158ـ161). مقدار تربتی که برای شفا می توان خورد، اندک و حداکثر به مقدار یک نخود تعیین شده است (کلینی ، ج 6، ص 378؛
ابن برّاج ، ج 2، ص 429ـ430؛
ابن ادریس حلّی ، ج 1، ص 318؛
محقق حلّی ، 1408، همانجا؛
محمدباقر مجلسی ، ج 57، ص 161ـ162؛
کلباسی ، ص 45ـ47).

در برخی روایات و فتاوای فقهی ، استفاده از گِل ارمنی برای درمان مجاز است ، اما تربت برتر از آن است . فقها تفاوتهای احکام این دو را برشمرده اند ( رجوع کنید به طوسی ، 1411، ص 732؛
محقق حلّی ، 1408، همانجا؛
ابن فهد حلّی ، ج 4، ص 221؛
شهیدثانی ، 1413ـ 1419، ج 12، ص 69). در برخی روایات ، خوردن تربت امامان دیگر نیز مجاز دانسته شده است ، اما مورد پذیرش فقها و سازگار با برخی احادیث دیگر نیست ( رجوع کنید به ابن قولویه ، ص 280ـ281؛
ابن بابویه ، 1363 ش ، ج 1، ص 104؛
محمدباقر مجلسی ، ج 57، ص 156). از نظر فقها خرید و فروش تربت جایز است (شهید اول ، 1414، ج 2، ص 26؛
ابن فهد حلّی ، همانجا؛
آل کاشف الغطاء، ص 376)، ولی در برخی روایات از آن نهی شده است ( رجوع کنید به ابن قولویه ، ص 286؛
در بارة اثر ناگوار خرید و فروش تربت رجوع کنید به حائری خراسانی ، ص 195).

محدوده ای از اطراف قبر امام حسین علیه السلام که از آن تربت برداشته می شود، در روایاتِ گوناگون بیست ذراع ، بیست و پنج ذراع ، هفتاد ذراع ، یک میل ، چهار میل ، ده میل ، یک فرسخ و پنج فرسخ ذکر شده است که به نظر فقها تمام آنها می تواند درست باشد، بدین ترتیب که هرچه تربت به قبر امام حسین علیه السلام نزدیکتر باشد، احترام و اثر آن بیشتر است (طوسی ، 1401، ج 6، ص 71ـ72؛
همو، 1411، ص 731ـ732؛
ابن فهد حلّی ، ج 4، ص 220؛
شهید ثانی ، 1403، ج 7، ص 327؛
مقدّس اردبیلی ، ج 2، ص 313؛
محمدتقی مجلسی ، ج 5، ص 370ـ371؛
نراقی ، ج 15، ص 165ـ167).

برای برداشتن ، خوردن یا به همراه داشتن تربت ، دعاها و اعمال خاصی مانند غسل ، خواندن آیاتی از قرآن و بوسیدن و برچشم نهادن آن ذکر شده است ( رجوع کنید به ابن قولویه ، باب 93ـ94؛
طوسی ، 1414، ص 318؛
ابن طاووس ، الامان ، ص 47؛
همو، فلاح السائل ، ص 62، 224ـ 225؛
ابن مشهدی ، ص 363ـ366). به نظر فقها این آداب تأثیر تربت را بیشتر یا سریعتر می کند، ولی اصل تأثیر تربت بدانها وابسته نیست ( رجوع کنید به مقدّس اردبیلی ، ج 11، ص 236).

احادیث راجع به تربت در منابع حدیثی بسیاری ذکر شده (از جمله رجوع کنید به ابن قولویه ، بابهای 17، 91ـ 95) و آثار مستقلی نیز در بارة تربت نوشته شده است ، از جمله رسالة السجود علی التربة المشویّة اثر محقق کرکی ، الارض و التربة الحسینیة از محمدحسین آل کاشف الغطاء، الاستشفاء بالتربة الشریفة الحسینیة از ابوالمعالی کلباسی ، خاک بهشت از مهدی صدری ، سجده گاه در فضیلت سجده بر تربت از سیدمحمد امروهی هندی ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 12، ص 147)، سجده گاه رسول در سجده بر تربت به زبان اردو از احمد سلطان مصطفوی چشتی ( رجوع کنید به همانجا).

برخی آثار چاپ نشده در بارة تربت اینهاست : شرف التربة تألیف محمدبن بکران رازی ( رجوع کنید به نجاشی ، ص 394؛
آقابزرگ طهرانی ، ج 14، ص 180)، شرف التربة تألیف ابوالمفضل شیبانی ( رجوع کنید به نجاشی ، ص 396؛
آقابزرگ طهرانی ، همانجا)، لمعة معانی به فارسی در اثبات فضیلت سجده بر تربت اثر سیدعلی رضوی لاهوری ( رجوع کنید به آقابزرگ تهرانی ، ج 18، ص 354)، مثنوی شفانامه در بارة اثر تربت سیدالشهدا علیه السلام سرودة تائب تبریزی ( رجوع کنید به همان ، ج 19، ص 84).


منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) محمدحسین آل کاشف الغطاء، الارض و التربة الحسینیة ، قم 1416/ 1995؛
(3) ابن ادریس حلّی ، کتاب السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی ، قم 1410ـ1411؛
(4) ابن بابویه ، الامالی ، تهران 1362 ش ؛
(5) همو، علل الشرایع ، نجف 1386/1966، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(6) همو، عیون اخبارالرضا ، چاپ مهدی لاجوردی ، قم 1363 ش ؛
(7) همو، کتاب من لایحضره الفقیه ، چاپ علی اکبر غفاری ، قم 1414؛
(8) همو، کمال الدین و تمام النعمة ، چاپ علی اکبر غفاری ، قم 1363 ش ؛
(9) ابن برّاج ، المهذب ، قم 1406؛
(10) ابن بسطام (حسین بن بسطام ) و ابن بسطام (عبداللّه بن بسطام )، طب الائمة ، نجف 1385، چاپ افست قم 1363 ش ؛
(11) ابن حمزه ، الثاقب فی المناقب ، چاپ نبیل رضا علوان ، قم 1412؛
(12) همو، الوسیلة الی نیل الفضیلة ، چاپ عبدالعظیم بکاء، نجف 1399/1979؛
(13) ابن حنبل ، المسند ، چاپ احمدمحمد شاکر، قاهره 1416/ 1995؛
(14) ابن سعد، ترجمة الامام الحسین علیه السلام و مقتله ، من القسم غیرالمطبوع من کتاب الطبقات الکبیر لابن سعد ، چاپ عبدالعزیز طباطبائی ، قم 1415؛
(15) ابن شجری ، کتاب الامالی و هی الشهیرة بالامالی الخمیسیة ، بیروت 1403/ 1983؛
(16) ابن شعبه ، تحف العقول عن آل الرسول ، چاپ علی اکبر غفاری ، تهران 1376 ش ؛
(17) ابن شهر آشوب ، مناقب آل ابی طالب ، چاپ یوسف بقاعی ، بیروت 1412/ 1991؛
(18) ابن طاووس ، الاقبال بالاعمال الحسنة ، چاپ فضل اللّه نوری ، تهران 1312، چاپ افست 1367 ش ؛
(19) همو، الامان من اخطار الاسفار و الازمان ، قم 1409؛
(20) همو، کتاب فلاح السائل ، بیروت : الدارالاسلامیه ، ( بی تا. ) ؛
(21) ابن عساکر، ترجمة ریحانة رسول اللّه الامام المَفْدیّ فی سبیل اللّه الحسین بن علی بن ابی طالب صلوات اللّه علیهم من تاریخ مدینة دمشق ، بیروت 1398/ 1978؛
(22) ابن فهد حلّی ، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع ، قم 1407ـ1413؛
(23) ابن قولویه ، کامل الزیارات ، چاپ عبدالحسین امینی ، نجف 1356؛
(24) ابن مشهدی ، المزار الکبیر ، چاپ جواد قیومی اصفهانی ، قم 1419؛
(25) ابن منظور؛
(26) ابوریحان بیرونی ، آثار الباقیة ؛
(27) احمدبن عبداللّه ابونعیم ، دلائل النبوة ، چاپ محمد رواس قلعه جی و عبدالبر عباس ، بیروت 1412/ 1991؛
(28) ابویعلی موصلی ، مسند ، چاپ حسین سلیم اسد، بیروت 1410ـ1412؛
(29) محمدرضا اعرجی فحّام ، احسن الجزاء فی اقامة العزاء علی سیدالشهداء ( علیه السلام )، ج 2، قم 1401؛
(30) امین ؛
(31) عبدالحسین امینی ، سیرتنا و سنتنا ، بیروت 1412/1992؛
(32) عبداللّه بن نوراللّه بحرانی ، عوالم العلوم و المعارف و الاحوال من الا´یات و الاخبار و الاقوال ، ج 17، قم 1407؛
(33) یوسف بن احمد بحرانی ، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة ، قم 1363ـ1367 ش ، احمدبن محمد برقی ، کتاب المحاسن ، چاپ محدّث ارموی ، قم ?( 1331 ش ) ؛
(34) احمدبن حسین بیهقی ، دلائل النبوة ، چاپ عبدالمعطی قلعجی ، بیروت 1405/ 1985؛
(35) محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری ، المستدرک علی الصحیحین ، بیروت 1418/ 1998؛
(36) هادی حائری خراسانی ، معجزات و کرامات ائمة اطهار علیهم السلام ، قم 1417؛
(37) حرّ عاملی ؛
(38) محسن حکیم ، مستمسک العروة الوثقی ، نجف 1388، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(39) عبداللّه بن جعفر حمیری ، قرب الاسناد ، قم 1413؛
(40) حسین بن حمدان خصیبی ، الهدایة الکبری ، بیروت 1406/ 1986؛
(41) محمدعلی داعی الاسلام ، فرهنگ نظام ، چاپ سنگی حیدرآباد دکن 1305ـ 1318 ش ، چاپ افست تهران 1362ـ1364 ش ؛
(42) عبدالحسین دستغیب ، داستانهای شگفت ، تهران 1362 ش ؛
(43) دهخدا؛
(44) حسین بن محمد دیلمی ، ارشاد القلوب ، بیروت 1398/ 1978؛
(45) جعفر سبحانی ، «مصاحبه با آیة اللّه جعفر سبحانی »، حوزه ، ش 43ـ44 (فروردین ـ تیر 1370)؛
(46) محمدباقر سبزواری ، ذخیرة المعاد فی شرح الارشاد ، چاپ سنگی تهران 1273ـ1274، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(47) سبط ابن جوزی ، تذکرة الخواص ، بیروت 1401/1981؛
(48) حمزة بن عبدالعزیز سلاّ ر دیلمی ، المراسم العلویة فی الاحکام النبویة ، چاپ محسن حسینی امینی ، بیروت 1414/ 1994؛
(49) علی بن عبداللّه سمهودی ، وفاءالوفا باخبار دارالمصطفی ، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت 1404/ 1984؛
(50) محمد پادشاه بن غلام محیی الدین شاد، آنندراج : فرهنگ جامع فارسی ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1363 ش ؛
(51) محمدبن مکی شهیداول ، البیان ، چاپ محمد حسون ، قم 1412؛
(52) همو، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة ، قم 1414؛
(53) همو، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة ، قم 1419؛
(54) زین الدین بن علی شهیدثانی ، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة ، چاپ محمد کلانتر، بیروت 1403/ 1983؛
(55) همو، الفوائد الملیّة لشرح الرسالة النفلیّة ، قم 1378 ش ؛
(56) همو، مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام ، قم 1413ـ 1419؛
(57) مهدی صدری ، خاک بهشت ، قم 1377 ش ؛
(58) علی طباطبائی ، ریاض المسائل ، قم 1412ـ1420؛
(59) محمدکاظم بن عبدالعظیم طباطبائی یزدی ، العروة الوثقی ، تهران 1358 ش ؛
(60) سلیمان بن احمد طبرانی ، المعجم الکبیر ، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی ، چاپ افست بیروت 1404ـ ? 140؛
(61) احمدبن علی طبرسی ، الاحتجاج ، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به ، قم 1413؛
(62) حسن بن فضل طبرسی ، مکارم الاخلاق ، چاپ محمدحسین اعلمی ، بیروت 1392/1972؛
(63) فضل بن حسن طبرسی ، اعلام الوری باعلام الهدی ، قم 1417؛
(64) محمدبن حسن طوسی ، الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد ، تهران 1400؛
(65) همو، الامالی ، قم 1414؛
(66) همو، تهذیب الاحکام ، چاپ حسن موسوی خرسان ، بیروت 1401/ 1981؛
(67) همو، کتاب الخلاف ، قم 1407ـ1417؛
(68) همو، مصباح المتهجّد ، بیروت 1411/ 1991؛
(69) ابوسعید عباد عصفری ، اصل ، در اصول الستة عشر ، قم 1405؛
(70) حسن بن یوسف علامه حلّی ، تذکرة الفقهاء ، ج 1 و 2، قم 1414؛
(71) همو، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة ، ج 1، قم 1413؛
(72) جواد علوی ، «آیة اللّه بروجردی در بروجرد»، حوزه ، سال 8 ، ش 43ـ44 (فروردین ـ تیر 1370)؛
(73) محمدبن علی علوی شجری ، فضل زیارة الحسین ( علیه السلام )، چاپ احمد حسینی ، قم 1403؛
(74) علی بن موسی (ع )، امام هشتم ، الفقه المنسوب للامام الرضا علیه السلام ، مشهد 1406؛
(75) محمدبن حسن فاضل هندی ، کشف اللثام عن قواعد الاحکام ، ج 2، قم 1418؛
(76) فرهاد میرزاقاجار، قمقام زخّار و صمصام بتار ، تهران 1377؛
(77) محمدبن یعقوب فیروزآبادی ، القاموس المحیط ، بیروت 1407/ 1987؛
(78) نعمان بن محمد قاضی نعمان ، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار ، چاپ محمد حسینی جلالی ، قم 1409ـ1412؛
(79) عباس قمی ، فوائد الرضویة : زندگانی علمای مذهب شیعه ، تهرن ?( 1327 ش ) ؛
(80) محمدبن محمدابراهیم کلباسی ، الاستشفاء بالتربة الشریفة الحسینیة ، چاپ حسین غیب غلامی ، قم 1412؛
(81) کلینی ؛
(82) محمدباقربن محمدتقی مجلسی ، بحارالانوار ، بیروت 1403/1983؛
(83) محمدتقی بن مقصود علی مجلسی ، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه ، چاپ حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی ، قم 1406ـ1413؛
(84) جعفربن حسن محقق حلّی ، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام ، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقال ، قم 1408؛
(85) همو، المعتبر فی شرح المختصر ، ج 1، قم 1364 ش ؛
(86) علی بن حسین محقق کرکی ، رسائل المحقق الکرکی ، چاپ محمد حسون ، ج 2: رسالة السجود علی التربة المشویّة ، قم 1409؛
(87) علی بن حسین مسعودی ، اثبات الوصیة ، قم 1417/ 1996؛
(88) محمدبن محمد مفید، الارشاد فی معرفة حجج اللّه علی العباد ، قم 1413 الف ؛
(89) همو، کتاب المزار ، چاپ محمدباقر ابطحی ، قم 1413 ب ؛
(90) همو، مسارّ الشیعة فی مختصر تواریخ الشریعة ، چاپ مهدی نجف ، قم 1413 ج ؛
(91) همو، المقنعة ، قم 1410؛
(92) احمدبن محمد مقدّس اردبیلی ، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان ، چاپ مجتبی عراقی ، علی پناه اشتهاردی ، و حسین یزدی اصفهانی ، قم ، ج 2، 1403، ج 11، 1414؛
(93) محمدباقر موحد ابطحی اصفهانی ، الامام الحسین علیه السلام فی احادیث الفریقین من قبل الولادة الی بعد الشهادة ، قم 1414ـ 1415؛
(94) محمدبن علی موسوی عاملی ، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام ، قم 1410؛
(95) محمود میثمی عراقی ، دارالسلام ، تهران 1374؛
(96) احمدبن علی نجاشی ، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر بـ رجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی ، قم 1407؛
(97) محمدحسن بن باقر نجفی ، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام ، بیروت 1981؛
(98) احمدبن محمدمهدی نراقی ، مستندالشیعة فی احکام الشریعة ، قم ، ج 5، 1415، ج 15، 1418؛
نصربن مزاحم ، وقعة صفین ،

(99) چاپ عبدالسلام محمدهارون ، قاهره 1382، چاپ افست قم 1404؛
(100) حسین بن محمدتقی نوری ، دارالسلام فیما یتعلق بالرؤیا والمنام ، قم 1378؛
(101) همو، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ، قم 1407ـ 1408.

/ سیدمحمدجواد شبیری /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3421
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست