تراخم ، نوعی عفونت مزمن چشم . این بیماری نخست ملتحمه (غشای نازکی که بخش داخلی پلک را می پوشاند) و سپس بخش تحتانی سفیدی چشم را مبتلا می کند و پس از آن عفونت به دیگر بافتهای پلک و قرنیه سرایت می کند. عامل ایجاد تراخم باکتری ریزی به نام کلامیدیا تراکوماتیس است . این باکتری ، انگلی است که درون سلولهای یوکاریوتیک ( = سلولهایی که در آنها هسته با غشایی از سیتوپلاسم جدا شده است ) زندگی می کند.

تراخم در مناطق حارّه ای شیوع داشت ، بیماری خطرناکی بود و تا زمان کشف آنتی بیوتیکها، عامل اصلی کوری بود. آنچه این بیماری را تا این حد خطرناک می کرد، زخمهای الیاف بود.

در تراخم چهار مرحله را می توان تشخیص داد: مرحلة اول و دوم ، ظهور غده های کوچک و سَبَل که سپس گسترش می یابد؛ مرحلة سوم ، وخامت بیماری و کشش الیاف ملتحمه ؛ مرحلة چهارم ، ظاهر شدن زخمها، به داخل برگشتن مژگان ، رویش نابجای مژه ، ریزش اشک ، کدرشدن قرنیه و افزایش فشار داخلی چشم . سبل که اولین عارضة بیماری است ، شبکه ای عروقی است که در آغاز با حفظ شفافیت قرنیه (پانوس تنیوییس ) و سپس با کدر کردن قرنیه (پانوس کراسوس یا پانوس سارکومایی ) رشد می کند.

تراخم یکی از قدیمترین بیماریهای ثبت شدة بشر است . مشخصات این بیماری در متون پزشکی مصری بروشنی ذکر شده و ظاهراً در آن زمان کاملاً شیوع داشته است . در پاپیروسِ اِبِر (ح 1550 ق م ) ــ که در آن بیماریهای ملتحمه از دیدگاه پزشکی بررسی شده ــ آمده است که رویش نابجای مژه را باید از طریق برداشتن مژه هایی که به داخل خم شده اند، برطرف کرد. بندهای 215 و 218 قانون حمورابی (قرن هجدهم پیش از میلاد) به ذکر آن دسته از جراحیهای چشم پرداخته است که در آنها بخشی را برش می دهند و برمی دارند و احتمالاً منظور، لَقْط (تاکردن و برداشتن سبل عروقی ) و تراشیدن قرنیه برای برداشتن لکه ها (به آشوری : «نکپتو» ) است . کاملاً واضح است که در اینجا سخن در بارة تراخم است نه آب مروارید. در قرن ششم کسانی ، از جمله محمدبن قسوم بن اسلم غافقی اندلسی ، اظهار کردند که یکی از بزرگترین خطرهای ناشی از لقط ، سوراخ شدن قرنیه با قلاب است . داستان انجیل در مورد لکه های چشم توبیاس که با زرداب درمان شد، نیز از شیوع تراخم در این منطقة جهان خبر می دهد.

از دورانِ کهنِ پزشکی یونان ، رسالة کوتاهی منسوب به بقراط به جا مانده است که > در بارة بینایی < نام دارد. در این متن شیوه های درمان تراخم که در قرن پنجم پیش از میلاد در منطقة کنیدوس رواج داشته ، تشریح شده است : تراخمِ پلکی را هم با جراحی هم با سوزاندن درمان می کردند. در این متن در بارة درمان سبل با جراحی سخنی نیست .

در اواخر عهد باستان (از قرن دوم تا ششم میلادی )، بسیاری از پزشکان یونانی مآب به طور تخصُصیتر به مطالعة بیماریهای چشم پرداختند. این پزشکان عبارت بودند از: نخست جالینوس ، سپس اطیوس (آتئیوس ) اوریباسیوس و بولُس اجانیطی . حنین بن اسحاق ( متوفی 260 ) اصول کالبدشناختی و فیزیولوژیک و درمانیِ کتاب العشر مقالات فی العین را از آثار آنان برگرفت . این کتاب ــ همانگونه که مترجم و مصحح آن ، مایرهوف ، بدرستی اظهار داشته است ــ قدیمترین کتاب درسی و منظم موجود در چشم پزشکی است ، زیرا کتاب جالینوس با عنوان > تشخیص بیماریهای چشم < از بین رفته است .

طبقه بندی بیماری و علایم آن . هنگامی که علل تراخم معلوم نبود، دانشمندان با معضل معرفت شناختی مبنای وحدت بیماری روبرو بودند. در واقع بیماری نه بر اساس علل آن بلکه بر مبنای کالبدشناختی تقسیم می شد (مطابق با نظر جالینوس در معاینه و بررسی ناحیة مبتلا). این شیوة برخورد طبیعی است ، زیرا عامل تراخم تا پیش از 1314 ش / 1935 شناخته شده نبود. با وجود این ، ثابت بن قُرّة حرّانی (قرن سوم ) در الذخیرة فی علم الطب از روی حدس و گمان تراخم پلکی (جَرَب ) را با تراخم ملتحمة چشم (سبل ) مرتبط می دانست .

ابتلای شدید ملتحمه را پیش از آن می شناختند و در عربی آن را سَبَل می نامیدند و کشیدگی قرنیه را نیز از عوارض آن می پنداشتند. یونانیان آن را کرسوفتالمیا یا التهاب چشم ناشی از گشادی رگها می نامیدند. «پانوس تنیوییسِ» اولیه ، مشابه سبل سرخ عروقی است که برخی مؤلفان مشخصات آن را ذکر کرده اند. این عارضه سپس به سبل پرعروق تبدیل می شود که متورم و برافروخته است . «پانوس کراسوس »، مرحلة بعدی بیماری ، متناظر است با سَبَل باد (ترشح آب از چشمها یا باد پرده را به عربی «ریح السّبل » و به فارسی «بادْ سبل » می نامند). ریح السّبل را سپس به دو مرحلة ضعیف و پیشرفته تقسیم می کردند. مرحلة پیشرفته ، مزمن است و در آن ملتحمه خاکستری می شود (اسماعیل جرجانی ( قرن پنجم و ششم ) آن را «غشاء چون دودی » خوانده است ). ظاهراً اصطلاح «ریح السّبل » را یوحنابن ماسویه (متوفی 243) ابداع کرده ، زیرا این اصطلاح نخستین بار در کتاب دَغَل العَین او به کار رفته است .

برای پلک چشم عوارض متعددی ذکر کرده اند که هریک متناسب با پیشرفت بیماری است ، ازینرو تراخم را به چهار بیماری تقسیم می کرده اند که در واقع یک بیماری واحد بوده است : 1) جَرَب با تراخم به معنای محدودش (آنگونه که یونانیان در نظر داشتند) تطابق دارد و موجب خارش پلک می شود. جرب را عموماً به طور دلخواه به چهار مرحله تقسیم می کردند که از پیدایش لکه های قرمز تا سخت شدن چشم و پینه بستن آن را در بر می گرفت . بولس اجانیطی این چهار مرحله را مطرح ، و حنین بن اسحاق آنها را وارد نوشته های پزشکی عربی کرد. جالب توجه است که پس از مدت کوتاهی بعضی از دانشمندان ، بخصوص علی بن عیسی ، جرب را با رَمَد (ملتحمة گرم ) مرتبط دانستند. به هر حال ، روشن است که حساسیت ملتحمه راه را برای بروز تراخم به معنای امروزی آن هموار می کند. 2) اِستِرخاء الجَفْن (در یونانی : بله فاروپتوسیس )، که در این حالت ، پلک که از ترشحات تراخمی سنگین شده است ، روی چشم می افتد. پزشکان این حالت را غالباً با دیگر موارد بروز تراخم مرتبط می دانستند. علی بن عیسی بدرستی میان این حالت و دیستیکیاسیس یونانیان ارتباط قایل بود و این امر باز هم تمایل این پزشکان را به تشخیص وحدت در حالات مختلف این بیماری نشان می دهد. 3) شَعر زاید (مژة اضافی ؛ در یونانی : «دیستیکیاسیس »)، این بیماری به رویش مژگان اضافی در دو ردیف می انجامد. 4) انقلاب الشَّعر ، به داخل پیچیدن مژه هاست . رشد غیرعادی و نامنظم مژه ها، پلک را دگرگون می کند. پلک به داخل چشم برمی گردد و مژه ها مردمک چشم را تخریب می کنند. علی بن عیسی مواردی از این بیماری را ذکر کرده که در آنها بیمار به سبل و برگشتن مژه ها مبتلا بوده است . هنر بزرگ او آن است که متوجه ارتباط این ضایعة پلکی با ضایعة ملتحمه شد. او بدین ترتیب تأیید کرد که همة این عوارض از بیماری واحدی است ، امری که تنها به کمک میکروب شناسی امروزی اثبات شدنی است .

علل بیماری و تصور پزشکان مسلمان از چگونگی سرایت آن . تنها معدودی از مؤلفان عرب و مسلمان از فکر عفونی بودن تراخم غافل ماندند. غافقی اندلسی با طرح فرض خطرناکترِ ارثی بودن بیماری احتمال عفونی بودن آن را نیز مطرح کرد. از نظر یکی از اسلاف شرقیِ او، یعنی اسماعیل جرجانی ، التهاب چشم به صرف «تماس بصری با چشم مریض » قابل سرایت است . طبق فیزیولوژی آن عصر، این امر ممکن بود، زیرا چنین می پنداشتند که بینایی پیکرة تغییرپذیری دارد که به وسیلة خود چشم ایجاد می شود، ازینرو چشم ممکن بود به بینایی دیگران نیز صدمه بزند. نکتة مهمتر آنکه ، اسماعیل جرجانی سبل را از بیماریهایی برشمرد که «از طریق وراثت از والدین به کودکان منتقل می شوند»، بویژه «هنگامی که در جای تنگ و شلوغی که هوا در آن جریان ندارد، زندگی کنند». از نظر اسماعیل جرجانی ، تراخم معلول فقر و ازدیاد جمعیت است . او اگرچه از تأثیر مگس در انتقال بیماری ذکری نکرده ، نکتة اصلی را مطرح نموده است . صدقة بن ابراهیم شاذلی ، از مؤلفان متأخر متون پزشکی مصری ، نوشته است که از آنجا که مصر کشور خاک و شن است ، برای شیوع بیماریهای مسری زمینة مساعدی فراهم می آورد.

رشد بیماری . بیماری تراخم همیشه به نابینایی منجر نمی شود. این مطلب را اسماعیل جرجانی نیز در رسالة

مختصر زبدة الطب متذکر شده است . جرجانی در بحث سبل بروشنی و با قاطعیت اظهار داشته که بیماری ممکن

است خودبخود ناپدید شود. مشاهدات بالینی نظر او را تأیید می کند.

درمان . برای درمان تراخم هم از دارو و هم از جراحی استفاده می شد. درمان با دارو، موضعی بود، اما در عین حال روشهای عمومی نیز وجود داشت . لازم بود خونی که به سبب سبل خیلی غلیظ شده بود، تخلیه گردد. این کار از طریق فصد انجام می گرفت . سپس باید اخلاط غلیظی را که عامل جرب بود، خارج می کردند. بخصوص لازم بود که اخلاط غلیظ سر را خارج کنند که این کار به کمک عطسه انجام می گرفت . منشأ بعضی از درمانهای موضعی ، مصر دورة فراعنه بود؛ نظیر استفاده از سولفات مس (کات کبود) که به توتیای هندی (ویتریول آبی ) مشهور بود. قابلیت گندزدایی آن ، کاربرد طولانی این نوع درمان را کاملاً توجیه می کند.

درمانهای چهار شکل اصلی بیماری به این نحو بود: 1) در مورد سبل ، درمان موضعی و عمومی ، هر دو، رایج بود. هنگامی که سبل ، عروقی و گوشتی بود، درمان از طریق برداشتن دستة رگها انجام می شد که این عمل لقط نام دارد. اگر سبل کهنه و سخت می شد، کنارة داخلی چشم را با چاقوی جراحی ظریف می تراشیدند. عوارض لقط یکی سَیَلان بود و دیگری چسبیدن پلکها (التصاق الجفن ) . البته داروهای اَکّاله ای که برای درمان سبل تجویز می شد نیز عوارضی داشت . این عوارض ناشی از آسیب دیدن برجستگی گوشتی گوشة داخلی چشم بود، اما بدترین عارضه ، سوراخ شدن قرنیه بود. 2) روشهای عمدة درمان جرب ، تجویز داروهای اکّاله و تراشیدن کنارة داخلی پلک بود. اگر پزشک به حد کافی حاذق نبود، استفاده از این دو روش درمانی ممکن بود سبب بروز شَتْرَه (برگشتگی مزمن پلک چشم ) شود. 3) روشهای درمان شعر زاید، متعدد بود، از جمله : چسباندن مژه های اضافی ، سوزاندن ، سوراخ کردن و بخیه زدن ، تَشْمیر و تبطین . 4) برای درمان انقلاب الشعر از چسباندن مژه های خمیده و تشمیر استفاده می کردند.

نوشتارهای اسلامی ـ عربی در بارة تراخم . مرحلة ترجمة صرف کتابهای کهن به دست مترجمان عرب زبان متون پزشکی ، مرحله ای گذرا بود، زیرا ابوزید حنین بن اسحاق عبادی هم زمان دو کتاب در بارة بیماریهای چشم نوشت : کتاب المسائل فی العین و کتاب العَشْر مقالات فی العین . این دو کتاب بویژه از آن نظر اهمیت دارند که شالوده های علم چشم پزشکی را در جهانی که زبان علمی آن عربی بود، بنا نهادند. سپس نوبت به محمدبن زکریا رازی (متوفی 313) رسید که در بغداد تحصیل کرده بود، اما در این زمینه کاملاً تابع اصول و عقاید رایج بود. جلد دومِ کتاب الحاوی فی الطب او چیزی جز نقل قول و ترجمة مطالب موجود نیست . همین مطلب در مورد الطب المنصوری نیز صدق می کند که در آن رازی جرب را چیزی متفاوت با سبل دانسته است ، صرفاً به این دلیل که اولی بر پلک چشم عارض می شود و دومی بر قرنیه و ملتحمه . رازی این فکر را بسط و تفصیل نداد. رسالة ماالفارق (یا الفروق یا کلام فی الفروق ) بین الامراض او (فصل دوم و سوم ) نیز مطالبی بسیار معمولی و متعارف در بارة سبل دارد.

مهمترین مؤلف کتب چشم پزشکی پس از حنین ، در واقع علی بن عیسی الکحّال است که او نیز در بغداد آموزش دید. تذکرة الکحّالین او (تألیف در نیمة اول قرن پنجم ) اثری فوق العاده است که در آن کلیة دانسته های پیشین بررسی و تحلیل شده است . تنها ضعف این کتاب ، که در زمینه های بالینی و درمانی جای برجسته ای دارد، این است که بیش از حد پایبند به آرای متأخر جالینوس است . مقالة دوم تذکرة الکحّالین حاوی بابهایی است که مستقیماً به تراخم مربوط می شوند.

کمی پس از علی بن عیسی ، در حدود سال 400 ابوالقاسم عماربن علی موصلی کتاب المنتخب فی علاج امراض العین را نگاشت . این کتاب در واقع صرفاً گردآوری مطالب تذکرة الکحّالین است . موصلی با این کار طرحی کلی از شاهکار سلف خود در میان اهل علم انتشار داد.

هم زمان با آنها، ابن سینا (متوفی 428) نیز شخصاً به مطالعة بیماریهای چشم پرداخت . هرچند که او در تاریخ

پزشکی صرفاً به عنوان مشاهده کنندة درجه اول شهرت دارد، باید توجه داشت که او میان خیز ملتحمه و به داخل برگشتن مژگان تمایزی قایل بود که جالب توجه است . او با تصحیح نظریات علی بن عیسی ، وَردینَج را تعریف کرد ( رجوع کنید به ج 2، ص 119). امروزه این تعریف با کموسیس تطبیق می کند که نوعی ورم ملتحمه است که یک حلقه گوشت برگرد قرنیه ایجاد می کند و از نشانه های شایع تراخم در مرحلة نخست آن است .

ابوروح محمدبن ابی عبداللّه ابن منصور جرجانی ، مشهور به زرین دست ، جراحان را که بهتر از همه چشم را می شناختند، به صحنة اصلی بازگرداند. او در 480 نورالعیون را نوشت و آن را به ابوالفتح ملک شاه بن محمد، سلطان سلجوقی (حک : 465ـ 485)، اهدا کرد. طبق نظر زرین دست ، که اهل شرق ایران بود، چشم پزشک باید بداند که هنر او بر سه پایه متکی است : دنیای عرب زبان و دنیای یونانی و دنیای هندی . او نشان داد که دنیای هندی را بخوبی می شناسد.

غافقی از منتهاالیه غربی جهان اسلام و اسماعیل جرجانی از منتهی الیه شرقی آن ، آخرین مؤلفان برجستة متون پزشکی بودند. اعتبار غافقی مؤلف کتاب المُرشِد فی الکُحل به سبب یافته های متعدد اوست . با وجود این ، وی چیز تازه ای به دانسته های در بارة تراخم نیفزود. در رسالة او وضوح ، در درجة اول اهمیت است . اسماعیل جرجانی که در خوارزم طبابت می کرد، یک دایرة المعارف پزشکی با عنوان ذخیرة خوارزمشاهی به فارسی نوشت و خود آن را به عربی برگرداند. در این کتاب که از همان چارچوب قانون ابن سینا تبعیت شده ، مبحث دوم به چشم و آسیب شناسیهای بینایی و درمان آنها اختصاص دارد (بدین طریق تشریح و وظایف الاعضا و خلاصه ای از شیوه های درمانی جای خود را درکتاب دارند). فایدة اصلی کتاب آن است که از دانش چشم پزشکی عصر خود ارزیابی تقریباً جامعی کرده است . این کتاب را پزشکی نوشته که خود عملاً با درمان این بیماری مسری سروکار داشته است و به همین سبب توضیحات بالینی کتاب بسیار دقیق است .

در الکافی فی الکحل (ح 655) نوشتة خلیفة بن ابی محاسن حلبی اطلاعات پزشکی به روز نیست ، اما این کتاب به شیوه ای جالب فهرستی از کتابهای چشم پزشکی عصر خود عرضه کرده است . این امر مجالی می دهد برای ارزیابی کمبودهای رشته ای که جهان اسلامی ـ عربی آثار فراوانی در زمینة آن داشت . کتابهایی که پس از آن منتشر شدند، نشان از پیشرفت نداشتند.

در میان آثار چشم پزشکی اسلامی ، باید از جرّاحی ایلخانی (870) هم یاد کرد. عنوان این کتاب فارسی است اما مؤلفش ، شرف الدین ، ترک است (نسخة خطی ، ضمیمة ترکی 693کتابخانة فاتح ). اهمیت این کتاب به سبب تصاویری از روشهای اصلی جراحی چشم است .

سیریل الگود معتقد است که آثار به جا مانده از نوشته های همچنان معتبر چشم پزشکی در سرزمینهای اسلامی را باید در مصر جستجو کرد. با وجود این ، تا دهة 1320 ش /1940 که میکروبی بودن عفونت و نیز آنتی بیوتیکها کشف شدند، هم در شرق هم در غرب ، پزشکان بر بیماری تراخم و شناخت و درمان آن تسلط چندانی نداشتند.

دستاورد عمدة آثار پزشکی اسلامی ـ عربی در مورد تراخم این بود که واگیر بودن سبل را نشان داد وشالوده های پیوند میان علایمی را که در واقع از آنِ یک بیماری واحد بودند، پی ریخت . بهبود خودبخود و امکان هم زمانی ابتلای ملتحمه و قرنیه نیز نخستین بار در این متون مطرح شد.

---

منابع :
(1) ابن سینا، کتاب القانون فی الطب ، بولاق 1294؛






(2) Isma ¦ Ü ¦ â l b. H ¤ asan DJurd ¢ j ¢ a ¦ n ¦ â , Discours sur l' Ø il , tr. B. Thierry C.E., Tehran 1998;
(3) Muh ¤ ammad b. K ¤ assu ¦ mGha ¦ fik ¦ â ¤ , Al Murshid fi-l kuhhl, tr. M. Meyerhof, repr. of the Publications of the Institute for the History of Arabic- Islamic Science, ed. Fuat Sezgin, Islamic medicine, vol. 55, Vienna 1999;
(4) M. D. Grmek and P. Huard, Le premier manuscrit chirurgical turc rإdigإ par Charaf ad Din , ed. Dacosta, Paris 1960;
(5) J. Hirschberg, Die arabischen Lehrbuecher der Augenheilkunde , Berlin 1905;
(6) J.Hirschberg and J. Lippert, Die Augenheilkunde des Ibn Sinہ aus dem arabischen غbersetzt und Erlجutert , Leipzig 1902;
(7) H ¤ unayn b. Ish ¤ a ¦ k ¤ , The book of the ten treatises on the eye ascribed to Hunain ibn Is-hہq (809-877 A. D.), tr. Max Meyerhof, Cairo 1928;
(8) idem, Le livre des questions sur l'×il de H ¤ onaفn ibn Ish ¤ a ¦ q , tr. R. P. Sbath and M. Meyerhof, Cairo 1938;
(9) ـ Al ¦ â b. ـ I ¤ sa ¦ Kah ¤ h ¤ a ¦ l, Erinnerungsbuch fدr Augenجrtze , tr. J. Hirschberg and J. Lippert, Leipzig 1904;
(10) Max Meyerhof, "The history of trachoma treatment in antiquity and during the Arabic Middle Ages", Bulletin of the Ophthalmological Society of Egypt , 29 (1936), 26-87.

/ برتران تی یری /