responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3395

 

تذکِرَة الکَحّالین ، از مهمترین آثار چشم پزشکی اسلامی ، تألیف علی بن عیسی کحّال * ، چشم پزشک قرن چهارم . تاریخ تألیف کتاب معلوم نیست . چنانکه از مقدمة آن برمی آید، این کتاب در پاسخ دوستی نوشته شده که از علی بن عیسی در بارة کتاب جالینوس در بیماریهای چشم پرسیده بوده ومؤلف از او با عنوان برادر فاضل یاد کرده است (ص 1).بنا بر مقدمه (ص 2)، علی بن عیسی این کتاب را با اختصار و ایجاز، اما با هدف جمع آوری اطلاعات در بارة همة بیماریهای چشم ، تألیف نموده است تا مخاطبان را از مراجعه به کتابهای دیگر در این زمینه بی نیاز گرداند. اشارة علی بن عیسی نیز در مقدمه (ص 1) به کتاب جوامع کتب جالینوس فی امراض العین ، معطوف به متن بازنویسی شدة کتاب جالینوس در بارة بیماریهای چشم به نام جوامع جالینوس فی الامراض الحادثة فی العین (سزگین ، ج 3، ص 102) است که هفت دانشمند یونانی در اسکندریه در قرن ششم میلادی آن را بازنویسی کردند. در آثار اسلامی ، این هفت تن را «اسکندرانیین » و آثار آنان را «جوامع الاسکندرانیین » نامیده اند. آرای آنان از منابع تذکرة الکحّالین بوده است ( رجوع کنید به ادامة مقاله ).

تذکرة الکحّالین مشتمل است بر مقدمه ای کوتاه و سه مقاله که هر کدام بابهای متعددی دارند. مطالب کتاب بترتیب اینهاست : مقالة اول در 21 باب شامل تعریف (حدّ) چشم ، منافع و طبیعت و تشریح آن ؛
مقالة دوم در 73 باب در بارة بیماریهای چشم که از بیرون دیده می شود و چگونگی معالجة آنها؛
مقالة سوم در 27 باب در بارة بیماریهای چشم که از بیرون دیده نمی شود و معالجة آنها. باب آخر مقالة سوم به مفرداتی (الادویة المفردة ، مواد دارویی بسیط ) اختصاص دارد که برای درمان بیماریهای چشم به کار می روند. در این باب ، خواص دارویی و آثار 141 دارو به ترتیب الفبا ذکر شده است . در مجموع در مقاله های دوم و سوم از 131 بیماری و روش درمان آنها بحث شده است .

روش کلی علی بن عیسی در تذکرة الکحّالین آن است که ابتدا بیماری و سپس راه معالجة آن را بیان می کند. او به طورکلی بیماریهای چشم را به سه جنس ، بسیط مفرد، آلی مرکّب و انحلال فرد (ص 45)، تقسیم نموده و داروهای این بیماریها را نیز به سه دسته ، برگرفته از سه منشأ نباتی و معدنی و حیوانی (ص 56)، تقسیم کرده است . بیشترین تأکید علی بن عیسی در معالجة بیماریهای چشم بر استفاده از دارو می باشد، اما به جراحی (العلاج بالحدید) نیز اشاره کرده است (ص 197ـ199). او ضمن برشمردن شرایط بیمار پیش از جراحی ، به چند نمونه از ابزارهای جراح و دستیارش اشاره کرده است (همانجا). باب بیست وسوم از مقالة سوم (ص 318ـ327) نیز کاملاً به حفظ سلامت چشم اختصاص دارد و در آن سه نوع تدبیر برای حفظ سلامت چشم برشمرده شده است . مفصّلترین توصیف و شیوة درمان بیماریها در این کتاب در بارة آب آوردن چشم (ص 254ـ277) و پس از آن در بارة تراخم (جَرَبٌ حادثٌ فِی العَیْن ؛
ص 76ـ 85) است .

بنا به نوشتة علی بن عیسی در مقدمة تذکرة الکحّالین (ص 3ـ4)، او با جستجو در آثار گذشتگان این کتاب را تألیف کرده و تنها اندکی از دانسته های خود را که از استادانش فراگرفته بود؛
به آن افزوده است . علی بن عیسی آثار متقدمان ، بویژه کتابهای جالینوس و حنین بن اسحاق ، را مهمترین منابع خود ذکر کرده است (ص 4). او از کتب جالینوس ، علاوه بر جوامع جالینوس فی الامراض الحادثة فی العین که در بارة چشم پزشکی نوشته شده و به دست ما نیز رسیده است (سزگین ، همانجا)، از الصناعة الصغیرة (ص 320)، منافع الاعضاء (ص 257) و العلل و الاعراض (ص 259) نیز یاد کرده است . با اینکه کتاب العَشْر مقالات فی العَیْن منسوب به حنین بن اسحاق از مهمترین کتابهای چشم پزشکی اسلامی به شمار می آمده ، علی بن عیسی از آن نام نبرده است ( برای نام دیگر کتابهای حنین در چشم پزشکی رجوع کنید به حنین بن اسحاق ، مقدمة مایرهوف ، ص 35ـ 39). دیگر اشخاص و منابعی که علی بن عیسی از آنها یاد کرده است عبارت اند از: ( جوامع ) اسکندرانیین (ص 1)؛
اریباسیوس (ص 27) دانشمند و پزشک یونانی سدة چهارم میلادی و مؤلف کتاب السبعین یا الکُنّاش ( فی الطب ) (سزگین ، ج 3، ص 153)؛
فولس ( بولس اجانیطی ) (ص 259)، دانشمند یونانی قرن هفتم میلادی و مؤلف کنّاش (سزگین ، ج 3، ص 169) که کتاب ششم آن به جراحی اختصاص داشته و شرح وی از جراحی چشم از مفصّلترین توصیفها در این زمینه است (کمبل ، ص 10ـ12)؛
و ابقراط ( = بقراط ) (ص 63)، فیلسوف و دانشمند یونانی سدة پنجم پیش از میلاد ( رجوع کنید به سزگین ، ج 3، ص 28ـ32). علی بن عیسی از میان دانشمندان اسلامی از ابن ماسویه * (ص 354)، مؤلف دغل العین و معرفة محنة الکحّالین (سزگین ، ج 3، ص 233) و از شخصی با عنوان ابن علی (ص 201) نام برده است .

تذکرة الکحّالین از معدود رساله های چشم پزشکی اسلامی است که به طور کامل به دست ما رسیده است . همچنین از دیگر کتابهای دورة اسلامی که در زمینة چشم پزشکی پیش از تذکرة الکحّالین یا مقارن آن نوشته شده اند (رجوع کنید به حنین بن اسحاق ، مقدمة مایرهوف ، ص 6ـ9، 11ـ12)، مفصّلتر است . تعداد بیماریهایی که در تذکرة الکحّالین ذکر شده از مهمترین اثر چشم پزشکی اسلامیِ پیش از آن ، کتاب العَشْر مقالات فی العَیْن ، بیشتر است ، توصیفهای آن دقیقتر و شرح شیوة درمان در آن نیز مفصّلتر است . مجموعاً روشهای علی بن عیسی از روشهای حنین بن اسحاق بسیار پیشرفته تر است (سزگین ، ج 3، ص 338ـ339 به نقل از هیرشبرگ ). توصیفهای مشروح علی بن عیسی باعث شده است که چشم پزشک مشهور معاصر او، عماربن علی موصلی ، تحت الشعاع قرار گیرد (همانجا).

تذکرة الکحّالین خیلی زود بین دانشمندان مسلمان شهرت یافت . ابن ابی اصیبعه (ص 333)، سخن علی بن عیسی را در درمان چشم حجت شمرده و استفاده کنندگان از این کتاب را از مراجعه به کتابهای دیگر بی نیاز دانسته است . قفطی ( رجوع کنید به ص 247) نیز اگرچه مؤلف تذکرة الکحّالین را با عیسی بن علی ، پزشک متوکل عباسی ، اشتباه گرفته است (سزگین ، ج 3، ص 338)، این کتاب را مبدأ کارهای چشم پزشکان بعدی دانسته است . این کتاب به منزلة قانون نامة چشم پزشکی اسلامی بوده (سزگین ، همانجا) و سبب شده است که نویسندة آن بزرگترین چشم پزشک مسلمان شناخته شود (سارتون ، ج 1، ص 836). بسیاری از پزشکان ، چشم پزشکان و گیاه ـ داروشناسان اسلامی در آثار خود از علی بن عیسی و تذکرة الکحّالین یاد کرده اند، از جمله ابوریحان بیرونی (متوفی 440) در الصیدنة (ص 212، 388)، ابونصر اسعدبن الیاس مَطران مشهور به ابن مطران (متوفی 587) در بستان الاطباء و روضة الالِبّاء (ج 1، ص 123)، خلیفة بن ابی المحاسن حلبی (قرن هفتم ) در الکافی فی الکَحْل (ص 31) و حکیم مؤمن (متوفی ح 1110) در تحفة المؤمنین (گ 2 ر). دانشمندان معاصر از بسیاری جهات تذکرة الکحّالین را بررسی کرده و در بارة آن مقاله های متعدد نوشته اند. مقالاتی که در چند دهة گذشته در بارة این کتاب تألیف شده ، در مجلدات مختلف طب العیون عندالعرب و المسلمین (فرانکفورت 1986) گردآوری و تجدید چاپ شده است .

از تذکرة الکحّالین نسخه های خطی متعددی باقی مانده است ( رجوع کنید به سزگین ، ج 3، ص 339ـ340؛
ششن و دیگران ، ص 302ـ303؛
نیز رجوع کنید به فکرت ، ص 122؛
افشار و دانش پژوه ، ج 1، ص 132). در 1936/ 1315 ش ، مایرهوف (ص 74ـ87) بخشهایی از این کتاب را چاپ کرد و در 1964/1343 ش متن کامل آن بر اساس سه نسخة خطی و با تصحیح غوث محیی الدین قادری شرفی چاپ شد و در 1997/1376 ش فؤاد سزگین آن را عیناً تجدید چاپ کرد. بخشی از کتاب نیز با نام منتخبات من تذکرة الکحّالین به صورت نسخة خطی وجود دارد (ششن و دیگران ، ص 303). الحاقیه ای نیز بر کتاب نوشته شده است (دیتریش ، ص 172ششن و دیگران ،همانجا). دو شرح نیز بر این کتاب نوشته شده است ، یکی از شخصی به نام دانیال بن شعیا، که خلیفة بن ابی المحاسن حلبی (همانجا) به آن اشاره نموده است و به رغم نظر میتووخ ( د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «علی بن عیسی ») نسخه ای از آن وجود دارد ( رجوع کنید به دیتریش ، ص 167ـ 168؛
ششن و دیگران ، همانجا) و دیگری از فردی ناشناس ( رجوع کنید به عوّاد، ص 178؛
سزگین ، ج 7، ص 389).

تذکرة الکحّالین در قرون وسطا به لاتینی ترجمه شد که آن را به گراردوس (ژرار) کرمونایی نسبت داده اند (سزگین ، ج 3، ص 340). این ترجمه سه بار در ونیز به چاپ رسید:در 902، 904، 905 / 1497، 1499، 1500 . اما ترجمة نامناسب و حذف بسیاری از جمله ها، که باعث ناپیوستگی مطالب کتاب شده بود، مانع از شناخته شدن تذکرة الکحّالین در اروپا شد ( د.اسلام ، همانجا). ترجمه هایی به آلمانی و انگلیسی (سزگین ، همانجا) و عبری ( د.اسلام ، همانجا) و ترکی (ششن و دیگران ، ص 303ـ304) نیز از این کتاب وجود دارد.

از تذکرة الکحّالین ترجمه های فارسی متعددی وجود دارد که قدیمترین آنها متعلق به سال 894 و ترجمة شخصی ناشناس است (استوری ، ج 2، بخش 2، ص 204). ترجمه ای به تاریخ 951 نیز از شاه علی بن سلیمان کحّال وجود دارد؛
او از چند پزشک دیگر، چون رازی و ابن سینا و سیداسماعیل جرجانی ، مطالبی به کتاب افزوده است ( نسخه های خطی ،ج 9، ص 256). شمس الدین علی حسینی جرجانی نیز در997 این کتاب را ترجمه کرده و مطالبی به آن افزوده است (دهلوی ، ص 719). از این ترجمه در چاپ محیی الدین قادری شرفی (کحال ، ص 9، پانویس 6) استفاده شده و مفهوم بخشهایی از متن عربی (مثلاً رجوع کنید به ص 37، پانویس 1، ص 77ـ81) به کمک آن روشن گردیده است (برای سایر ترجمه های فارسی رجوع کنید به منزوی ، 1348ش ، ج 1، ص 494ـ 495؛
همو، 1374 ش ، ج 5، ص 3357ـ 3358؛
استوری ، ج 2، بخش 2، ص 204ـ 205؛
افشار ودانش پژوه ، ج 7، ص 380، 386). ویژگی تمام این ترجمه ها آن است که بخشهایی از کتاب را گزینش کرده اند، مثلاً آنها باب بیست وهفتم مقالة سوم را ندارند. علاوه برترجمة جرجانی ، تنها ترجمه ای که بیش از همه به متن عربی وفادار بوده ، ترجمه ای است که شخصی به نام سیدهندی احتمالاً در 1039 انجام داده است ، این ترجمه نیز بخش آخر کتاب (در بارة مفردات ) را ندارد ( رجوع کنید به منزوی ، 1348 ش ، ج 1، ص 495).


منابع :
(1) ابن ابی اصیبعه ، عیون الانباء فی طبقات الاطباء ، چاپ نزار رضا، بیروت ( 1965 ) ؛
(2) ابن مطران ، بستان الاطباء و روضة الالباء ، چاپ عکسی از روی نسخة کتابخانة ملی ملک ، با مقدمة مهدی محقق ، ج 1، تهران 1368ش ؛
(3) ابوریحان بیرونی ، الصیدنة ؛
(4) ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه ، فهرست کتابهای خطی کتابخانة ملی ملک ، تهران 1352ش ـ ؛
(5) محمد مؤمن بن محمدزمان حکیم مؤمن ، تحفه در طب ( تحفة المؤمنین ) ، نسخة خطی کتابخانة شمارة 1 مجلس شورای اسلامی ، ش 6261؛
(6) خلیفة بن ابی المحاسن حلبی ، الکافی فی الکحل ، چاپ محمدظافر وفائی و محمد رواس قلعه جی ، بیروت 1415/ 1995؛
(7) حنین بن اسحاق ، کتاب العشر مقالات فی العین ، چاپ ماکس مایرهوف ، قاهره 1928، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(8) محمدسعید دهلوی ، «طب »، در تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند ، ج 4، لاهور: دانشگاه پنجاب ، 1971؛
(9) جورج سارتون ، مقدمه بر تاریخ علم ، ترجمة غلامحسین صدری افشار، تهران 1353ـ1357ش ؛
(10) رمضان ششن ، جمیل آقپنار، و جواد ایزگی ، فهرس مخطوطات الطب الاسلامی باللغات العربیة و الترکیة و الفارسیة فی مکتبات ترکیا ، استانبول 1404/ 1984؛
(11) کورکیس عوّاد، «فهرست المخطوطات العربیة فی خزانة قاسم محمدالرجب ببغداد»، مجلة المجمع العلمی العراقی ، ج 12 (1384/ 1965)؛
(12) محمد آصف فکرت ، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی ، مشهد 1369ش ؛
(13) علی بن یوسف قفطی ، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء ، چاپ لیپرت ، لایپزیگ 1903؛
(14) علی بن عیسی کحال ، تذکرة الکحّالین ، چاپ غوث محیی الدین قادری شرفی ، حیدرآباد دکن 1383/ 1964؛
(15) احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطی فارسی ، تهران 1348ـ1353ش ؛
(16) همو، فهرستوارة کتابهای فارسی ، تهران 1374ش ـ ؛
(17) نسخه های خطی : نشریة کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، زیرنظر محمدتقی دانش پژوه و ایرج افشار، تهران 1340ـ1363ش ؛


(18) Donald Campbell, Arabian medicine and its influence on the Middle Ages , London 1920, repr. Amsterdam 1974;
(19) Albert Dietrich, Medicinalia Arabica , Gخttingen 1966;
(20) EI 2 , s.v. " ـ Al ¦ â B . ـ Isa ¦ " (by E. Mittwoch);
(21) Max Meyerhof, "The history of trachoma treatment in antiquity and during the Arabic Middle Ages", Bulletin of the Ophthalmological Society of Egypt , 29 (1936);
(22) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden 1967-1984;
(23) Charles Ambrose Storey, Persian literature : a bio-bibliographical survey , vol. 2, pt. 2, London 1971.

/ مهدی محقق و فرید قاسملو /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3395
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست