responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3389

 

تَذَرْو (فارسی ) یا قَرْقاوُل (ترکی ( آذری ؟ ) ) ، نامی عام برای چند گونه و/ یا زیرْگونه از جنس فازیانوس از زیرْ تیرة تَذَرْویان (ردة خروسدیسان )، بومی بعض نواحی بَرّ قدیم ، که نَرِ آن پَروبالی نگارین و رنگارنگ و (همچون مادة آن ) دُمی دراز دارد ( رجوع کنید به نگاره ).

واژگان . واژة مهجور (اکنون «ادبیِ») تَذَرْو صورتی از تَدَرْ ( و )/ تَذَرْ ( و ) پهلَوی است ( رجوع کنید به مکنزی ، همین واژه و معنای انگلیسی آن ، pheasant )، که گوشت مدلول آن در داستان پهلَوی > خُسروِ کَواتان و ریتک < (بند 25، ص 68 ، ولی با قرائتِ نادرستِ titar ) از «خوشترین و لذیذترین » گوشتهای پرندگان دانسته شده است ــ از شمار پرندگانی چون طاووس ( فرَشَ مُرْو )، درّاج ( پور )، کبک ( کبْک / کَوْک ) و تیهو ( تیهوگ ؛ برای این واژه های پهلوی و قرائت و معنای درست آنها رجوع کنید به مکنزی ).

در بارة واژة پهلوی تَذَر ( و ) و مدلول آن توضیحی در اینجا بایسته است . اونوالا ، در چاپ و ترجمة همان داستان (همان بند، ص 18ـ19)، واژة r ¦ po (= درّاج ) را چور ( r ¦ o § c ) خوانده و «قرقاول » دانسته ، ) w ) ar d ta را تِتَر/ تیتَر ( titar ) خوانده و «کبک » ترجمه کرده است . در بارة اصل یا اشتقاق تَدَرو/ تَذَرو ، دانشمندان نظر قاطعی اظهار نکرده اند. واژة دخیل تَذْرُج / تَدْرُج در عربی (معرّب تَدَرو/ تَذَرو فارسی ( میانه ) ، به اعتقاد فرهنگ نویسان ، مثلاً، ابومنصور جَوالیقی ( 465ـ540 )، ص 135، و اَدّی شیر، ص 34)، نظر به قواعد تعریب واژه های فارسی (میانه )، بر وجود دیگرْگونه ای از این واژه ، یعنی arg d tad/ * ، در فارسی میانه دلالت می کند؛ اگر این گمان نویسندة حاضر درست باشد، این فرآیند واژگانی را می توان چنین دانست : پهلوی arw d ta ، که می توان آن را در خط پهلوی arg d ta نیز خواند < arj d ta * (با تعریب رایج g به j ) < raj d ta * (با قلبِ a و r ) < roj d ta . به هر تقدیر، هوبشمان ، ایرانی شناس نامدار آلمانی ، دو گمان را در بارة وابستگی واژگانی تذرو ذکر کرده است (ص 47) : یکی آنِ دانشمند آلمانی ، هِن ، که اصل واژه های / نامهای مرتبط با تذرو فارسی را «مادی » (؟!) پنداشته ( tetaros یا taturos ( کذا، اما به حروف یونانی ) ) ؛دیگری گمانِ فیک ، هندو اروپایی شناس نامدار آلمانی ، که (ظاهراً) با عنایت به واژة tittiri- سنسکریت (به معنای «کبک »)، ریشه یا اصلِ هندواروپایی tetero- * یا tetervo- * («نام پرنده ای ») برای آن فرض کرده است (در > واژه نامة تطبیقی زبانهای هندواروپایی < ) .

خَلطِ تذرو با دُرّاج ، که آن هم از تیرة تذرویان اما از زیر تیرة دیگری است و نَرِ آن شباهتی اندک به قرقاول نر دارد ( رجوع کنید به هو و اچکوپار ، ص 220ـ222، «درّاج سیاه » و، به انگلیسی ، «کبک سیاه » ، و، بویژه ، لوحة رنگینِ 6) و، بالتَّبَع ، اختلاط و التباس نامهای آنها در بعض واژه نامه های دورة اسلامی نیز دیده می شود. مثلاً، زَمَخشری (467ـ 538)، مؤلف قدیمترین لغتنامة عربی ـ فارسی ، در بارة این دو چنین نوشته (ج 1، ص 474): « دُرّاج : تذرو ، تذروچک ( کذا ) ؛ پرنده ای کوچکتر از طاووس و دارای آوایی ملیح » ( در بارة این آوای «ملیح » رجوع کنید به ادامة مقاله ) ؛ « تَذْرُج : تذرو ». جَوالیقی نیز تذرج را به معنای «درّاج » و «فارسیِ معرَّب » دانسته است (ص 139). شگفت این که جمال الدین اِنْجو در فرهنگ جهانگیری (تألیف در 1017 در هند) واژة مختلف القرائة پهلوی r ¦ o § r/c ¦ po را به صورت r ¦ o § c و صورتِ مرکّب نمای چورْپور را به معنای «تذرو» ذکر کرده و این بیت سوزنی سمرقندی را شاهد آورده است (ج 2، ص 1965ـ ): «پَری دیدارْ حوری ، نارونْ قَد/ دری رفتارْ چوری یاسمن خَد» ( منظور از «دَری » ظاهراً کبکِ «دری » است که شاعران قدیم به «خوشرفتاریِ» آن تمثیل می کردند ) .صاحب برهان قاطع (تألیف در 1062) پور ( r ¦ po ) را به معنای «درّاج » و، به تَبَعِ جمال الدین انجو، چور و چورْپور را به معنای «تذرو، که او را خروس صحرائی گویند» آورده است . این واژه در کُردی معاصر، به گونة r ¦ o § c (به نقل شاپکا ( همین واژه ) از > فرهنگ کُردی ـ انگلیسی < وَهْبی و ادموندز ) و چوریور ( r ¦ r-yo ¦ o § c ؛ کذا) به معنای «قرقاول » (شَرَفْکَندی ، همین واژه ) باز مانده است .

نام ایرانی دیگری برای قرقاول ، تورنگ ( rang ¦ to )، که جمال الدین انجو (ج 2، ص 1951، و به معنای «خروس صحرایی ») ضبط کرده ، دیگر در فارسی به کار نمی رود ولی در گیلکی (به صورت rang ¦ tu ) و در مازندرانی (به صورت tireng ، با تبدّل رایج ¦ u به i ) باز مانده است . واژة ترکی قَرقاوُل / قِرقاوُل ظاهراً در دورة قاجار که شاهانِ آن مغول نژاد بودند، به جای تذرو رایج شده (قس مثلاً، دُرنا ( ترکی ) به جای کُلَنگ ، قوش ( ترکی ) به جای باز * و بلدرچین * ( ترکی ) به جای کَرَک / بَدبَده / وُشم ). برای بحث در بارة منشأ و دیگر صورتهای قرقاول در زبانهای ترکی و مغولی رجوع کنید به دورفر ، ج 3، ص 450ـ451).

زیرْگونه های تذرو. از زیرْگونه ها (یا نژادها)ی عدید جنس فازیانوس ، که تفاوتشان عمدتاً از حیث ظواهر آنهاست ، چهار گونه و زیرگونه ، زیستگاههای طبیعی و بعض ویژگیهای رفتاری آنها را در خطّة جغرافیایی منظور ما (قفقاز، ایران کنونی ، افغانستان ) به اختصار ذکر می کنیم (برای تفصیلات رجوع کنید به ویر ، ص 112ـ116؛ هو واچکوپار، ص 229ـ230، و تصاویر مربوط ). این داده های علمی ما را برای ارزیابی اشارات بعضاً نادرست و تخیلی شاعران فارسی و بعض نویسندگان ( رجوع کنید به بخش سپسین ) یاری خواهد کرد.

1) فازیانوس کُلخیکوس کُلخیکوس (لفظاً، «تذرو کُلخیسی » ( منسوب به کُلخیس ، در قدیم ناحیه ای از کرانه های دریای سیاه در جنوب کوهستان قفقاز ) ). این همان است که اسکات و دیگران فقط با ذکر نام جنس و گونه و با معادل فرانسویِ faisan commun («قرقاول معمولی ») در ارتباط با ایران به اختصار وصف کرده اند (ص 116 و لوحة 110). زیستگاه آن شامل ماوراء قفقاز از اَبْخاز تا گرجستان ، جنوب ارمنستان ، شمال شرقی جمهوری آذربایجان و، محتملاً، تا شمال غربی ایران است . برای زندگی علفزارهای باز با بیشه های کوچک یا درختان پراکنده ، بوته زارها یا نیزارها را ترجیح می دهد، اما در جُست وجوی خوراک در کشتزارهای نزدیک ، از سکونتگاه عادی خود بیرون می رود. از بیشة انبوه و کوهستان می پرهیزد. قرقاول نر و ماده لانة خود را معمولاً در یک کُپّه علف یا در زیر بوته ای می سازند. قرقاول ماده بستر تخمگذاری را با پَرهای نرمِ بَرکَنده از تنِ خود می پوشاند. قرقاولهای بالغ از بهار تا اواخر خزان همیشه بر زمین می خوابند. این نکات محتملاً در مورد همة تذروهای «حقیقی » مذکور در زیر نیز صادق است ، ولی تفاوتهایی ناشی از اختلاف در اوضاع و احوال محلی (مثلاً، عادت نشستن و آرمیدن بر زمین یا در درختان ) نیز می توان یافت . به هنگام احساس خطر، تذرو نمی پَرَد(مگراضطراراً) بلکه دَوان دوان به مأمنی می گریزد. دور پرواز و بلندْ پرواز نیست . لذا، هدف «خوب »ی برای شکارگرانی است که نخست با سگهای شکاری خود، آنها را می پرانند و سپس آنها را با تیر می زنند یا، در قدیم ، انواعی از باز را برای گرفتن آنها می پرانیدند.

2) ف . ک . تالِشِنْسیس (لفظاً، «تذرو طالِشی »). تفاوت اندکی با زیرگونة پیشین دارد. زیستگاه : جنوب شرقی ماوراء قفقاز، منطقة ساحلی جنوبی دریای خزر تا ناحیة بابُلسر و ساری در مازندران ( رجوع کنید به هو و اچکوپار، ص 230).

3) ف . ک . پرسیکوس (لفظاً، «تذرو ایرانی »). از دو زیرگونة پیشین کم رنگتر است . زیستگاه : شمال و شمال غربی خراسان از بُجنورد تا نواحی گُرگانرود و بندر ترکمن ( رجوع کنید به همان ، ص 231).

4) ف . ک . پرینکیپالیس (لفظاً، «تذرو اصلی »). تمایز این زیرگونه (و نژاد دیگری که مجال ذکرش در اینجا نیست ) در این است که جزو گروه موسوم به «تذروان سفیدْبال »اند، زیرا سفیدیهایی بر پوشش برونی بالها (و، در بعض افراد، بر پَس گردن ) آنها دیده می شود. زیستگاه : شمال شرقی خراسان ؛ در افغانستان ، از شمال غربی تا درة هریرود و مُرغاب در جنوب (همانجا).

تذرو در ادبیات . بعض شاعران و نویسندگان فارسی و گاه غیرفارسی اشاره هایی به بعض ویژگیهای (واقعی یا خیالی ) تذرو کرده یا مطالبی در بارة آن نوشته اند، که با توجه به داده های علمی مذکور در بالا، می توان درستی یا نادرستی آنها را کمابیش بازشناخت .

شاید قدیمترین و زیباترین وصف تذرو در ادب فارسی آنِ محمد بن محمود طوسی (سدة ششم ) است ، که ، برخلاف بیشترِ دیگر نویسندگان ، ظاهراً شخصاً آن را مشاهده کرده بوده است (ص 526 ـ527): «مرغی است لطیف ، آراسته ، لونهای غریب دارد ( که ) به قصّه ( = توصیف ) راست نیاید مگر به دیدن . و چشمی دارد بغایت نیکو، و از طاووس آراسته تر بسیار، ولیکن نازک ( اندام ) و لطیف بوَد... به آراستگی وی کَس مرغْ نبیند...» و در حدود 750 سال بعد، مسعود میرزا ظلّ السلطان ، که شکارگری حرفه ای نیز بود، در «نَخجیرنامة » خود، آن را چنین ستوده است (ص 350 ): «قرقاول ، که منظور خروس جنگلی است و او را به فُرس قدیم ترنگ می گویند... این بزرگواردر ( میانِ ) پرنده ها از همه قشنگتر... و حقیقت ( اینکه ) از طاووس خیلی بهتر و قشنگتر است ... و برعکس ( پای زشت طاووس ) قرقاول پاهایش هم مانند همة اعضایش خیلی خوب است ... دست قدرت و نقّاش طبیعت به قسمی این مرغ ... را با نقش و نگار... زینت داده که بیننده ماتِ جمال بیمثال او می شود...».

اینک اشارات شاعران قدیم فارسی (و بعض نویسندگان ) به ترتیب زیر.

1) رنگ و نقش و نگار: «مرغی سخت رنگین است » (اسدی طوسی ، 1319 ش ، ص 420)؛ «رنگینْ تذرو» (همو، 1354 ش ، ص 323)؛ «نگارینْ تذرو» (منوچهری ، ص 179، بیت 2267)؛ «بیاراست لشکر چو پَرِّ تذرو» (فردوسی ، ج 8، ص 20، بیت 228)؛ «تذروانِ زرّین » (همان ، ج 7، ص 336، بیت 547). شگفتا که در جای دیگری (ج 1، ص 47، بیت 139)، تذرو «زرّینِ» فردوسی «سفید» می شود! : «خورشها ز کبک و تذروِ سپید/ بسازید...»؛ «به آراستگی وی کَس مرغ نبیند» (طوسی ، ص 527).

2) «رفتار» (= شیوة راه رفتن ): بعض شاعران «رفتار» تذرو را، همچون «رفتار» کبک ، به «خُرامیدن » و «چَمیدن » تعبیر کرده اند. اگر این دو فعل مترادف را به معنای «راه رفتن به ناز و تکلّف و زیبائی » (برهان ، همین واژه ها؛ نیز رجوع کنید به دهخدا) بگیریم ، این معنی در مورد قرقاول که ساقها و پایهای ستبر نیرومندی شایستة مرغان دونده دارد، شاید ناموجه باشد. مثالهایی در بارة خُرامش تذرو: «تذروانِ خُرامنده و کبکان دَری » (فرّخی سیستانی ، ص 400، بیت 8137)؛ «... ناروَن قَد/ دری رفتارْ چوری ....» (در بیتی از سوزنی سمرقندی در وصف محبوب ، به نقل مؤلف فرهنگ جهانگیری ، ج 2، ص 1966)؛ «.../ چَمان بر چمنها کُلَنگ ( = دُرنا ) و تذرو» (اسدی طوسی ، 1354 ش ، ص 337 )؛ «.../ به رُخ چون بهار و به رفتن ، تذرو» (فردوسی ، ج 1، ص 155، بیت 29)؛ «.../ خرامان شده سَرو همچون تذرو» (همان ، ج 7، ص 353، بیت 839؛ برای مثالهای دیگر از فردوسی رجوع کنید به متینی ، ص 481)؛ «نازانْ تذرو» (فخر الدین اسعد گرگانی ، ص 319)؛ «تذرو خوش خُرام » (حافظ ، ج 1، غزل 344، بیت 2)؛ «رفتن زیبای تذرو اندر باغ » (سعدی ، غزل 119، بیت 6) و «به گاه جلوه گری چون تذرو رفتاری » (همان ، غزل 315، بیت 4).

3) بانگ یا آوا: به گزارش هو و اچکوپار (ص 229)، آوای قرقاولِ نر بانگ دو هجایی خشنی است شبیه به «کُرکُک / korkok » . لذا، این تعبیر منوچهری (ص 127،بیت 1681) که «بَرسَرِ سَرو زَنَد پردة عُشّاق ( از نواهای قدیم موسیقی ایرانی ) ، تذرو» یا این نوشتة زکریا قزوینی (ص 271ـ272 که «التدرج ... یَغْرَدُ فی البساتین بِأَلحانٍ طیبة » («تذرو... در بوستانها به نواهای خوش می خواند») نادرست و تخیلی است .

4) زیستگاه طبیعی : «تذروان و طاووس ( ! ) و کبک دری / بیابی چو بر کوهها بگذری » (فردوسی ، ج 3، ص 106، بیت 1638؛ از شواهدِ بسیار فراوانِ غفلت شاعران فارسی از واقعیات به خاطر وزن و قافیة شعر)؛ «تذرو... در ولایت مازندران باشد و در بُقعه های گرمسیر» (طوسی ، ص 527 ؛ نکته نسبتاً درست )؛ «.../ نه بانگ تذرو آید اکنون ز خوید id( ¢ k ؛ = «کشتزار (جَو)» ) » (قطران تبریزی ، ص 466 ؛ درست )؛ «... دشت چون پرِّ تذرو/ باغ پُر بانگ تذرو و سَرو پُر لحنِ حَمام » (همان ، ص 229؛ نادرست )؛ «مرغی است خوش رفتار که در مازندران و استراباد ( = ولایت گرگان ) باشد» (سُروری ، ج 1، ص 325 ؛ از لحاظ زیستگاه ، نکتة نسبتاً درست )؛ «گشت نگارین تذرو پنهان در کشتزار/ مرغزار» (منوچهری ، ص 179،بیت 2267؛ اشارة درست )؛ «به دشت خرّمی ، نازانْ تذرو است » (فخرالدین اسعدگرگانی ، همانجا؛ درست )؛ «بگشتم چو اندر گلستان ، تذرو» (فردوسی ، ج 8، ص 113، بیت 1019؛ نادرست . نیز رجوع کنید به «یَغْرَدُ فی البساتین » نادرستِ زکریا قزوینی ، مذکور در بالا).

5) چونیِ پرواز: چنانکه اشاره ای به پرواز تذرو رفت ، چون قرقاولها بالهایی مدور و کوتاه (به نسبت تنشان ) دارند، از پرواز طولانیِ بسیار تند عاجزند. لذا، این اشارات فردوسی به دراز و تیز پروازی تذرو، موهوم است : «بدین سان بیامد به نزدیکِ مَرو/ نپرّد بدان گونه پرّان تذرو» (ج 7، ص 391، بیت 1516)؛ «سپاه از بُخارا چو پَرّان تذرو/ بیامد بیک هفته تا شهر مرو» (ج 9، ص 350، بیت 462). اینکه فرّخی در خطاب به ممدوح خود می گوید «... زیباتر از نگاری / چابکتر از تذروی ...» (ص 361، بیت 7287) اشاره به چابکی تذرو در دوندگی و فرار است ، نه در پرواز.

6) جای تخمگذاری : در این باره ، یک اشارة درست داریم ، از ابوشکور بلخی ، شاعر سدة چهارم (به نقل اسدی طوسی ، 1336 ش ، ص 38) : «تذرو... اندر خَرَند خایه نهد» ( به لغت ولایتِ بَلخ ، خرند گیاهی است مانند بوتة اُشنان ، که رنگرزان در خراسان قَلیا از آن می گیرند؛ نقل به مضمون از همو، همانجا ) ؛ و یک مطلب شاید نادرست از قزوینی (همانجا) : «تدرج ... در دایره ای ( کذا ) از خاک نرم تخم می گذارد تا آفاتی به آن نرسد.»

7) شکار تذرو: اشاراتی به شکار آن با باز و شاید با دامگستری در شعر فارسی وجود دارد، مثلاً : «داده ام بازِ نظر را به تذروی پرواز» (حافظ ، ج 1، غزل 184، بیت 5 )؛ «تذروطُرفه من گیرم که چالاک است شاهینم » (همان ، ج 1، غزل 348، بیت 7)؛ «تا کی اندر دام وصل آرم تذروی خوشْ خرام / در کمینم وَ انتظارِ وقتِ فرصت می کنم » (همان ، ج 1، غزل 344، بیت 2).



8) «طَوق »، «تاج » و منقار سرخ تذرو: خاقانی شروانی (متوفی ? 595) که در جایی ( دیوان ، ص 483) «تذروِ زرّین پر» را ذکر کرده (در تشبیه آتش )، در جای دیگری (ص 161) اشاراتی بی سابقه به «طَوقِ گردن » و «تاج » لَعلگون «تذروان » دارد : «ای تذروانِ من ، آن طوق ز غبغب ببرید/ تاج لعل از سَر و پیرایه زِ تن بگشایید»، و در بیت دیگری (ص 628) زیبارویانی را به «تذروانِ کبکْ لب » (یعنی دارای لبانی به سرخی نُکِ کبک ) تشبیه کرده است . اجتماع این چند ویژگی ــ پر و بال «زرّین »، طوقی در پیش گردن ، تاجی و منقاری سرخ ــ در گونه یا زیرگونه ای از تذروان ، اگر محصول تخیل خاقانی نباشد، ناشی از اختلاط بعض ویژگیهای چند پرندة مختلف از تیرة تذرویان است ، بدین توضیح : الف ) از میان زیرگونه های فازیانوس کُلخیکوس ، تعبیر پروبال «زرّین » خاقانی همچون دیگر شاعران مذکور در بالا شامل فقط بعض زیرگونه های این جنس و گونه می شود.

ب ) «طوق غبغب » را، اگر به معنای طوقه ای از پرهای سفید بر گردن تذرو بگیریم ، فقط در چند زیرْگونة جنس فازیانوس کلخیکوس گزارش کرده اند، که در منطقة منظور ما (شامل ناحیة شِروان در قفقاز) یافت نمی شوند ــ مثلاً، «تذرو طوقدار چینی » ، «تذرو طوقدارِ تایوانی » و «تذرو طوقدار کُره ای » (در بارة این قرقاولهای طوقدار رجوع کنید به ویر، ص 115،161ـ 163)؛ البته ، مثلاً، «تذرو طوقدار چینی »، ف . ک . تُرکواتوس (لفظاً، «تذرو مُطَوَّق ») را در 1881 میلادی به ایالت اُرگان (در امریکای شمالی ) برده با موفقیت تکثیرو، به عنوان «پرندة نخجیری » بسیار مطلوب در طبیعت رها کرده اند (ویر، ص 163؛ بریتانیکا ، مقالة "pheasant" ). لذا،این ستایش اداره چی گیلانی (ص 83) از «ترنگِ نر» که «طوق سیمینی ... زیب گردنش کرده است »، عجیب و نامُستند می نماید. ج ) «تاج لعل » : اگر منظور «تاج »ی مانندِ تاجِ خروس (زایده گوشتی سرخ زینتی ) بوده باشد، چنین تاجی فقط در چند خویشاوندِ دور تذرو، یعنی «خروسهای جنگلی » (از جنسِ گالوس )، یافت می شود که مفروضاً نیاکان خروسهای اهلی کنونی بوده اند؛ اما زیستگاه طبیعی آنها هم بیرون ازمنطقة منظور ما (مثلاً، در هند، سیلان و جاوه ) است ( رجوع کنید به ویر، ص 60ـ62 ، 71). اگر «تاج » را به معنای کاکُل بعض پرندگان بگیریم ، کاکلِ «لعل » (= سرخ ) فقط در گونه ای از زیرْتیرة دیگری ، یعنی لیروروس ملوکوسیویچی (در انگلیسی ، موسوم به «سیاهْ خروسِ قفقازی » ) دیده می شود، که نه پروبالی «زریّن » دارد (روی هم رفته سیاهرنگ است ) نه طوقی بر گردن ، و زیستگاه طبیعی آن معمولاً در ارتفاعات 500 ، 1ـ000 ، 3 متری کوهستان قفقاز است (و بعید می نماید که خاقانی و امثالِ او آن را دیده باشند؛ هو و اچکوپار، ص 210ـ211 و لوحة 5). د) «تذروانِ کبکْ لَب » : این هم ظاهراً اشتباه پرنده شناختی شاعرانة دیگری است ، زیرا نه فقط هیچیک از تذروان «حقیقی » بلکه هیچیک از جنسها و گونه های زیرْتیرة «تذروآسایان » (شامل انواع کبک ، درّاج ، تیهو و بلدرچین ) منقار («لَب ») سرخ ندارند، بجز نوعی کبک (کبک مشهور در شعر فارسی ) ، که نُک و ساقهای سُرخ تُند دارد ( رجوع کنید به هو و اچکوپار، بویژه ص 215ـ 218 و لوحة 6 ؛ اسکات و دیگران ، ص 107ـ109، 113ـ116).

9) تذرو و سرو. بعض شاعران و فرهنگ نویسان فارسی استنباطی نادرست در بارة دلبستگی خاص تذرو به درخت سرو (چیزی مانند گرایش عاشقانة موهوم پروانه به شمع ) محتملاً از این بیت فردوسی ( شاهنامه ، ج 2، ص 219، بیت 635) کرده اند: «که چون بَرکَشد از چمنْ بیخ ، سرو/ سزد گر گیا را نبویَد تذرو». معنای این بیت ، که شاعر بی شک به ضرورت وزن و قافیه ، «سرو» و «تذرو» را با هم در آن آورده ( رجوع کنید به متینی ، ص 478ـ 479)، این است : وقتی که سرو در مرغزار بروید و ببالد، این نونهال چندان خوشبوست که نشاید تذرو گیاهان خوشبوی دیگر را ببوید! بیت مذکور و اشارات بعض شاعران دیگر، مثلاً مصراع مذکور منوچهری («بَر سَرِ سرو زند پردة عشاق ، تذرو»)، آن استنباط بی پایه را در خیال بعض ادیبانِ سپسین ( رجوع کنید به متینی ، ص 479ـ481) تقویت کرده است ، چندان که بعض فرهنگ نویسان ارتباط موهوم تذرو و سرو را در «تعریف » واژة تذرو گنجانده اند، مثلاً : «مرغ معروف ... که اکثر در پای سرو گردد؛ از این جهت ( او را ) عاشقِ سرو گویند» (رشیدی ، ج 1، ص 415). این اندیشة باطل حتی شاعری در سدة دهم ، نثاری تونی ، را بر آن داشته که دو قهرمان مثنوی خود، سرو و تذرو (تألیف در 964)، را یکی «تذرو» (قهرمان عاشق ) و دیگری (معشوقه ؛ دختر شاه یمن !) را «سرو» نام بگذارد. در توجیه این دو نامگذاری ، نثاری دلایل موهومی نیز ذکر کرده است ، مثلاً : در ستایش آفریدگار، و در خطاب به وی ، از جمله ، می گوید (ص 20، بیت 25): «کرده صُنعَت نگار پنجة سرو ( ! ) / تا به دستان ربوده دل ز تذرو» (منظور از «سرو» در اینجا همان «سرو سهی » یا «سرو آزاد» است که شاعران قدیم ، قد و قامت یار را غالباً به آن تشبیه کرده اند؛ قیاس کنید با این بیت نظامی گنجوی در ستایش قامت موزون و چهرة گلگون یاری ، که نثاری تونی در ستایش «سرو» ( = دخت شاه یمن ) عیناً نقل کرده است : «خرمنِ گل ، ولی به قامتِ سرو/ رویِ شسته ولی به خونِ تذرو» ( ص 36، بیت 471 ) ). نثاری در توجیه تسمیة جوان عاشق در مثنوی خود به «تذرو» چنین استدلال کرده است (ص 37، بیت 508): «بس که پرواز داشت بر سَرِ سرو/ شد عَلَم نام نامیش به تذرو.» در رد این سخنان شاعرانة باطل نثاری و شاعران سابق الذکر، از جمله ، می توان گفت : الف ) سرو، در مقایسه با گُل سوری ، یاسمن ، بنفشه و دیگر گیاهان / گلهای خوشبوی مذکور در شعر کلاسیک فارسی ، بویی ندارد. ب ) تذرو جز در شب و آن هم برای آرمیدن (یا در روز، اضطراراً) بر درخت نمی نشیند، تا چه رسد به سرو سهی که به سبب درازی دُم نسبتاً بسیار دراز تذرو (گاهی به درازای بیش از پنجاه سانتیمتر در پرندة نَرِ مفروضاً عاشق ) و به سبب ساختار شاخ و برگ سرو، نشستنگاه مناسبی برای تذرو نیست که ، به گفتة منوچهری (مذکور در بالا)، بَر سر آن نِشَسته «پردة عشاق » بخواند (قس با این وصف دقیق نیما یوشیج ( 1274ـ 1338ش ؛ ص 77 ) : «ماه می تابد/ بر سر شاخة اوجا، تیرِنگْ/ دُم بیاویخته ، در خواب فرو رفته ...»). لذا، این بیت دیگر فردوسی (ج 3، ص 169، بیت 2579) متناقضاً حاکی از این است که تذرو مجذوب گیاهان خوشبو نمی شود و فقط خواهان «گُل نارْوَن و شاخ سرو» است ! : «نگردد همی گِرد نسرین ، تذرو/ گُل ناروَن خواهد و شاخ سرو» («نارون » در اینجا ظاهراً به معنای درختچة اَنار، آراسته به گلهای سرخ بی بو اما زیباست ، و نه نارون به معنای رایج اوجا ، که «گُل » ی ندارد). همچنین ، این نکتة دیگر نثاری تونی ، «... تازه سروی نیست / که هوادار او تذروی نیست » (ص 31، بیت 330) کاملاً باطل است .

10) بعض «عجایب » و خواص منسوب به تذرو. «عجیبه »ای را چند مؤلف به تذرو نسبت داده اند، یعنی «پیش بینی » وقوع زمین لرزه ! قدیمترین ذکر این «عجیبه » در منابع ما آنِ شهمردان بن أبی الخیر در سدة چهارم است (ص 159) : «تذرو و درّاج ... خاصیتی طُرفه دارند... که چون زمین لرزه خواهد بودن ، پیش از آن ، تذروان بانگ کنند....» همین خاصیت را زکریا قزوینیِ عجایب نگار (ح ـ682) چنین نقل کرده که ساعتی پیش از وقت زلزله ، «تداریج » ( جمعِ تدرج ) گِرد می آیند و فریاد می کنند (ص 271ـ272). جمالی یزدی در فرّخ نامه (تألیف در 580) پیش بینی بارش تگرگ را هم به پیش بینی وقوع زلزله ، افزوده است (ص 94)!

جمالی یزدی (همانجا) چند خاصیت درمانی / دارویی نیز برای اجزایی از تذرو ذکر کرده است . برای وصف

مشروحتر این خواص رجوع کنید به تحفة حکیم مؤمن (تألیف در1080؛
ص 208ـ 209) و عقیلی علوی شیرازی (ص 267)،که ، از جمله ، می گوید: «گوشتِ آن بغایت لطیف و سریع الهضم و مولّد خونِ صالح ، مقوّی دماغ و فهم ، رافع نسیان و وسواس ( است ) خصوصاً که تا سه روز متوالی کباب آن را تناول نمایند»! (نیز رجوع کنید به علتهای انقراض تدریجی نسل قرقاول در زیر).

11) تذرو، پرنده ای در معرض انقراض . چند عامل سبب کاهش شدید شمار انواع تذرو در منطقة منظور ما، بویژه در ایران ، شده است . این عوامل را ظلّ السلطان در 1323/ 1905 چنین ذکر کرده است (ص 350): ( 1 ) «قرقاول که منظور خروس جنگلی است ... گوشتش بسیار بسیار خوب ( است ) .» ( 2 ) «شکارش آسان ... است .» ( 3 ) «دشمن بزرگ این پرنده ... شغال و روباه و گُراز است ... ( که ) میل غریبی به تخم این حیوان دارند... جوجه هایش را هم روباه و شغال به اعلی درجه گرفته می خورند.» ( 4 ) «صدماتی ... از مرغهای شکاری ( انواع باز ) می بینند.» ( 5 ) « ( رواج ) اختراعات بنی نوع بشر ( اشاره به رواج تفنگهای شکاری ) .» سپس نتیجه می گیرد که به علل مزبور « ( قرقاول ) در ایران خیلی کم است و کم کم هم دارند کم ( تر ) می شوند... گمان من این است که عنقریب در ایران تمام بشود، ولی در فرنگستان شنیده ام ( قرقاول را ) به اعلی درجه حفظ می کنند و مواظبت دارند». به دلایل ظلّ السلطان باید اینها را نیز افزود:

الف ) در ایران ، شکار بی حد و غالباً غیرقانونی تذرو. در 1354ش سازمان حفاظت محیط زیست ، قرقاول را جزو جانوران «حمایت شده » اعلام کرده (ص 6 ) و برای هر قرقاول 500 ، 2 ریال جریمه برای «کسانی که برخلاف قانون و مقررّات مبادرت به شکار ( آن ) نمایند» معیّن کرده بود (ص 45 ، 47). این جریمه در 1366ش به 000 ، 40 ریال افزایش یافت (مصوبة شمارة 114 شورای عالی حفاظت محیط زیست ، مورخ 10/6/1366، مندرج در شمارة 12392 روزنامة رسمی ). مع ذلک ، ظاهراً این مصوبه ، مصوبه های سپسین و جریمه های فزاینده اثر محسوسی در جلوگیری از شکار قاچاقی قرقاول (و دیگر پرندگان خوراکی «حمایت شده ») نداشته است ، زیرا حتی در محدوده هایی که سازمان مزبور به عنوان «مناطق چهارگانة حفاظت شدة حیات وحش » اعلام کرده ، به سبب «وضع آسیب پذیر اکثر ( این مناطق ) و تحت فشار و تخریب رو به تزاید و غیرقابل کنترل » و نیز به سبب «موانع و مشکلات موجود در ارتباط با حفاظت این مناطق »، ضمانتی برای پیشگیری از انقراض نسل انواع تذرو در ایران وجود ندارد (بهروزی راد، ص ( 1 ) ).

ب ) انهدام تدریجی زیستگاههای طبیعی قرقاول (کشتزارها،دشتهاوجنگلها)در اثر پیشرفت «تمدن »(شهرنشینی )، یعنی برای احداث شهرها، شهرکها و تأسیسات صنعتی . گرچه «گُمان » و پیش بینی ظلّ السلطان به طور کلی در مورد روزگار ما درست است ، اما ملگونوف ، دانشمند وسیاح روس ، در بررسیهای خود در بارة کرانه های جنوبی دریای خزر (در 1858 و 1860 میلادی )، گزارش کرده (ص 207) که «در طالش دولاب ( در گیلان ) ... در کوهها ببر( ! ) ... آهو ( ! ) ... قرقاول و کبک بسیار است ». همچنین رابینو ، نایب قنسول انگلستان در رشت در 1906ـ1912 میلادی ، نوشته (ص 41) که «در بیشه ها ( ی گیلان ) ... قرقاول و ابیا فراوان است ».

روایت ظلّ السلطان در بارة حفاظتِ قرقاولها «به اعلی درجه » در فرنگستان درست است : از سدة هجدهم به این سو، انواع تذروها (چه زینتی چه نخجیری ) را از دورترین زیستگاههای آنها در خاور دور و از نواحی دیگر به بعض کشورهای اروپا (بویژه انگلستان ) و سپس به ایالات متحده بُرده ، پرورده و تکثیر کرده اند. در سدة بیستم میلادی سازمانهایی به پرورش آنها، بررسی بیماریها و بهترین روشهای علمی برای تکثیر آنها پرداخته اند، که مهمترین آنها، به نام Pheasant Trust («شرکت تذرو») در 1958 میلادی در انگلستان تأسیس یافته است ( رجوع کنید به ویر ، بانی این سازمان ، جاهای متعدد). پدر ظلّالسلطان ، ناصرالدین شاه قاجار، که شکار از فعالیتهای عمدة او بود، شاید به تقلید از انگلیسیها، خواست به تکثیر قرقاولهای نخجیری در جنگل جاجرود بپردازد اما ظاهراً مانند هر اقدام بی برنامه و ناکارشناسانة دیگر، نتیجة مطلوب را نگرفت ( رجوع کنید به ناصرالدین قاجار، ص 38).


منابع :
(1) احمد اداره چی گیلانی ، «ترنگ و ادب فارسی »، گیلان ما ، سال 1، ش 1 (زمستان 1379)؛
(2) علی بن احمد اسدی طوسی ، گرشاسب نامه ، چاپ حبیب یغمائی ، تهران 1354 ش ؛
(3) همو، لغت فرس ، چاپ عباس اقبال ، تهران 1319 ش ؛
(4) همان ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1336 ش ؛
(5) درک ا. اسکات ، حسین مروج همدانی ، و علی ادهمی میرحسینی ، پرندگان ایران ، تهران 1354 ش ؛
(6) محمدحسین بن خلف برهان ، برهان قاطع ، چاپ محمد معین ، تهران 1361 ش ؛
(7) بهروز بهروزی راد، فهرست پرندگان مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست ، ( تهران ) : سازمان حفاظت محیط زیست ، ( بی تا. ) ؛
(8) حسین بن حسن جمال الدین انجو، فرهنگ جهانگیری ، چاپ رحیم عفیفی ، مشهد 1351ـ1354 ش ؛
(9) مطهر بن محمد جمالی یزدی ، فرّخ نامه : دائرة المعارف علوم و فنون و عقائد ، چاپ ایرج افشار، تهران 1346 ش ؛
(10) موهوب بن احمد جوالیقی ، المعرّب من الکلام الاعجمیّ علی حروف المعجم ، چاپ احمد محمد شاکر، ( قاهره ) 1389/ 1969؛
(11) شمس الدین محمد حافظ ، دیوان ، چاپ پرویز ناتل خانلری ، تهران 1362 ش ؛
(12) حکیم مؤمن ؛
(13) بدیل بن علی خاقانی ، دیوان ، چاپ ضیاء الدین سجادی ، تهران 1368 ش ؛
(14) دهخدا؛
(15) عبدالرشیدبن عبد الغفور رشیدی ، فرهنگ رشیدی ، به ضمیمة معرّبات رشیدی ، چاپ محمد عباسی ، تهران ?( 1337 ش ) ؛
(16) محمود بن عمر زمخشری ، پیشرو ادب ، یا، مقدمة الادب ، چاپ محمدکاظم امام ، تهران 1342 ش ؛
(17) مصلح بن عبد اللّه سعدی ، غزلیات سعدی ، چاپ حبیب یغمائی ، تهران 1361 ش ؛
(18) سازمان اسناد ملی ایران ، گنجینة اسناد ، تهران ، ش 31ـ32، 1377ش ؛
(19) سازمان حفاظت محیط زیست ، خلاصه ای از مقرّرات شکار و صید در سال 1354 ، تهران 1354 ش ؛
(20) محمد قاسم بن حاجی محمد سروری ، مجمع الفرس ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1338ـ1341 ش ؛
(21) عبد الرحمان شرفکندی ، فرهنگ کردی ـ فارسی = هه نبانه بورینه ، تهران 1369 ش ؛
(22) شهمردان بن ابی الخیر، نزهت نامة علائی ، چاپ فرهنگ جهانپور، تهران 1362 ش ؛
(23) ادّی شیر، کتاب الالفاظ الفارسیة المعرّبة ، بیروت 1908؛
(24) محمد بن محمود طوسی ، عجایب المخلوقات ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1345 ش ؛
(25) مسعود میرزا بن ناصر ظلّالسلطان ، تاریخ سرگذشت مسعودی ، چاپ سنگی تهران 1325، چاپ افست تهران 1362 ش ؛
(26) عقیلی علوی شیرازی ؛
(27) فخر الدین اسعد گرگانی ، ویس و رامین ، چاپ ماگالی تودوا و الکساندر گواخاریا، تهران 1349 ش ؛
(28) علی بن جولوغ فرخی سیستانی ، دیوان ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1371 ش ؛
(29) ابوالقاسم فردوسی ، شاهنامة فردوسی ، چاپ برتلس و دیگران ، مسکو 1963ـ1971؛
(30) زکریابن محمد قزوینی ، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات ، قاهره 1390/ 1970، چاپ افست قم 1364 ش ؛
(31) ابومنصور قطران تبریزی ، دیوان ، چاپ محمد نخجوانی ، تبریز 1333 ش ؛
(32) جلال متینی ، «سرو و تذرو»، ایران نامه ، سال 3، ش 3 (بهار 1364)؛
(33) گریگوری والریانوویچ ملگونوف ، سفرنامة ملگونف به سواحل جنوبی دریای خزر ( 1858 و 1860 م )، تصحیح ، تکمیل و ترجمة مسعود گلزاری ، تهران 1364 ش ؛
(34) احمد بن قوص منوچهری ، دیوان ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1363 ش ؛
(35) ناصرالدین قاجار، شاه ایران ، «یادداشت های منتشرنشده روزانه ناصرالدین شاه »، چاپ پرویز بدیعی ، گنجینة اسناد: فصلنامة تحقیقات تاریخی ، سال 8 ، دفتر 3 و 4، ش 31 و 32 (پاییز و زمستان 1377)؛
(36) نثاری تونی ، سرو و تَذَرو ، چاپ محمدجعفر یاحقی ، تهران 1368 ش ؛
(37) نیما یوشیج ، برگزیدة اشعار ، تهران 1342 ش ؛


(38) r, Tدrkische und mongolische Elemente im Neupersischen , Wiesbaden 1963-1975;
(39) Encyclopaedia Britannica , Chicago 1971;
(40) Gerhard Doerfe H. Hدbschmann, Persische Studien , Strassburg 1895;
F. Hدe and R. D. ـtchإcopar, Les oiseaux du Proche et du Moyen Orient... , Paris

(41) 1970;
(42) David N. MacKenzie, A concise Pahlavi dictionary , London 1971;
(43) The Pahlavi text "King Husrav and his boy" , ed. & tr. Jamshedii M. Unvala, Paris [n.d.];
(44) H. L. Rabino, Les provinces caspiennes de la Perse: le Gu i ª la ª n , Paris 1917;
(45) Ulrich Schapka, "Die Persischen Vogelnamen", doctoral thesis, Julius-Maximilians- Universitجt, Wدrzburg 1972;
(46) Philip Wayre, A guide to the pheasants of the world , London 1969;
(47) Xusrov ¦ i Kava ¦ ta ¦ n ut re ¦ tak , ed. & tr. Davoud Monchi-Zadeh, in Monumentum Georg Morgen, vol.2 (= Acta Iranica, 22), Leiden 1982.

/ هوشنگ اعلم /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3389
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست