تحفة المؤمنین ، کتابی طبی عمدتاً در بارة «مُفردات پزشکی »، به فارسی ، نوشتة محمدمؤمن حسینی تنکابنی معروف به حکیم مؤمن * ، پزشک مخصوص شاه سلیمان صفوی ، در قرن یازدهم . این کتاب به نامهای تحفة حکیم مؤمن و تحفة سلیمانی نیز معروف است . تحفة المؤمنین از زمان نگارش در 1080، حدود سه قرن از کتابهای مهم پزشکی در ایران بوده است (حکیم مؤمن ، مقدمة نجم آبادی ، ص 19). نسخه های خطی بسیار، چاپهای متعدد و ترجمة آن به عربی و ترکی که اندکی پس از نگارش آن صورت گرفت ( رجوع کنید بهادامة مقاله )، اهمیت آن را نشان می دهد. این کتاب هنوز هم نزد پیروان پزشکیِ سنّتی اعتبار دارد.

مؤلف بارها در این کتاب از نظریات پدرش میرمحمدزمان تنکابنی ، و جدّش میرعطاءاللّه ــ که هر دو پزشک بودند ــ یاد کرده است . وی دلایل نگارش کتاب را در مقدمه چنین ذکر می کند: جمع آوری و تدوین دانسته ها و تجارب خود و پدرش ، و رفعِ اشتباهاتی که به اختیاراتِ بدیعی * نوشتة علی بن حسین انصاری شیرازی (729ـ806) راه یافته و عطاران کم دانش به آن اکتفا کرده بودند و به سبب اشتباهات راه یافته در

آن کتاب ، بیشتر ادویة سودمند به ادویة بی خاصیت تبدیل شده بود (ص 2).

این کتاب ، بنا بر مقدمة مؤلف ، مشتمل است بر پنج تشخیص و سه دستور، ولی در تمام نسخه های موجود، فقط دو دستور آمده و محتملاً دستور سوم اصلاً نوشته نشده است (ریو، ج 2، ص 477). مطالب تحفة المؤمنین عبارت است از: تشخیص اول در بیان سبب اختلاف اقوال اطبا در ماهیات و قوه و اندازة ادویه و شروط اخذ هر دوا (ص 3)؛ تشخیص دوم در ذکر خواص و تأثیر ادویه و شرح اسامی و لغات خاصی که در کتاب آورده شده است (ص 5)؛ تشخیص سوم ، ذکر حدود 750 ، 5 عنوانِ اصلی و فرعی اغذیه و ادویة مفرده و خواص آنها به ترتیب الفبایی ، شامل 520 ، 1 مدخل یا مقالة اصلی و 229 ، 4 ارجاع و نامهای مترادف و وصفهای بسیار کوتاه ، که قسمت اعظم کتاب را تشکیل می دهد (ص 8ـ265)، در ابتدای تشخیص سوم تاریخچة مختصری از پزشکان معروف و آثار آنها ذکر شده است ؛ تشخیص چهارم در بارة مداوای «سموم » (مسمومیتها؛ ص 266ـ271)؛ تشخیص پنجم در بارة اوزان ، که در آن مقیاسهای توزین ادویه معرفی شده است (ص 271ـ273)؛ دستور اول در بارة طرز به عمل آوردن ادویة مفرده (ص 273ـ 298) و دستور دوم در بارة طرز به عمل آوردن ادویة مرکّبه و ذکر معاجین و حبوب و سایر مرکّبات (ص 298ـ375).

حکیم مؤمن برای نگارش این کتاب ، بر اساس مقدمة چاپهای سنگی آن (از جمله چاپ مورد استفاده برای همین مقاله رجوع کنید به ادامة مقاله )، از 24 کتاب و رساله استفاده کرده اما در مقدمة یکی از نسخ خطی این کتاب ، بیش از شصت منبع ذکر شده است (حائری ، ج 19، ص 229ـ230). مؤلف در متن کتاب ، جز نقل قولهایی که از منابع نامشخص کرده (مثلاً «آنچه از کتب حکمای هند ظاهر می شود» یا «اهل هند را اعتقاد بر آن است ») بارها از حدود هشتاد مؤلف یا کتاب نام برده است . در بین این مؤلفان ، بیش از هفتاد مورد از داوود انطاکی (950ـ 1008)، بیش از شصت مورد از ابن تلمیذ (متوفی 560؛
که در کتاب بیشتر با عنوان امین الدوله به وی اشاره شده است )، و از محمدبن زکریا رازی (251ـ313) و علی بن حسین انصاری شیرازی و جالینوس (130ـ200میلادی )، هریک بیش از بیست مورد، نقل قول کرده است .

حکیم مؤمن به رغم استفادة گسترده از منابع مختلف ، از مهمترین کتابهای پزشکی و مفردات و مرکّبات به فارسی ، فقط از اختیارات بدیعی استفاده کرده و به ذخیرة خوارزمشاهیِ اسماعیل جرجانی (متوفی 531 یا 535) یا خلاصة التجارب ِ بهاءالدوله رازی (متوفی در اوایل قرن دهم ) که به زمان حیات وی بسیار نزدیک و از کتابهای مهم و معروف آن زمان بوده است ، اشاره ای نکرده و حتی تصریح نموده است (ص 9) که تا سال نگارش تحفة المؤمنین ، کتاب مبسوطی به فارسی به نظر وی نرسیده است .

از مهمترین ویژگیهای این کتاب ، کاربرد فراوانِ واژه های مترادف از زبانها و گویشهای مختلف است ؛
مترادفهای یونانی ، سریانی ، رومی ، عبرانی ، فارسی و عربی (در مجموع از پانزده گویش عربی واژه هایی ذکر کرده است ، مثلاً از مغربی ، مصری ، بیت المقدّسی ، دیارْبَکری ، عربیِ اندلسی ، و اسکندرانی ). وی همچنین واژه هایی از زبانهای حامی (چون بربری ، حبشی ، قبطی ) آورده و حدود 450 واژة هندی ، بیش از 250 واژة سه واژة ( کذا ) ترکی ، ، یک واژة «لطینی » (لاتینی ) و یک واژه از فرنگی زبان «صقالبه » (اسلاوها) را ذکر کرده است . حکیم مؤمن علاوه بر به کارگیری فارسیِ معیار زمان خود، از واژه های گویشهای مختلف فارسی نیز بسیار استفاده کرده است ، از جمله واژه هایِ رایج در اصفهان و تنکابن (هریک حدود هفتاد واژه )، دیلم (44 واژه )، مازندران (31 واژه )، طبرستان و شیراز (هریک دوازده واژه )، گیلان و دارالمرز (= رشت ؛
نُه واژه )، لرستان و کوهستان و جاپلق (چهار واژه )، ماوراءالنهر و جرجان و قزوین (هر کدام دو واژه )؛
و گویشهای پهلوی (در واقع ، مقصود حکیم مؤمن فهلوی بوده است ) و تبریزی (مؤلف ، «تبریزی » به کار برده ولی آن واژه ، ترکی نیست ) و کرمانی و زابلی (هر کدام یک واژه ). وی همچنین جابجا کاربرد واژه ها را نزد کیمیاگران (اکسیریان ) ذکر کرده است (مثلاً ص 167، 180، 182). نثر تحفة المؤمنین ساده و در مواردی مغلوط است .

از تحفة المؤمنین نسخه های خطی متعدد، بیشتر در شبه قاره هند، باقی مانده است (برای آگاهی از این نسخه ها رجوع کنید به منزوی ، 1374ش ، ج 5، ص 3347ـ3350؛
همو، 1362ـ 1370ش ، ج 1، ص 521ـ526؛
استوری ، ج 2، بخش 2، ص 261ـ 263؛
ریو، ج 2، ص 476ـ477؛
کتابشناسی نسخ خطی پزشکی ایران ، ص 51 ـ53). تعدادی نسخة خطی ، از متن کامل یا منتخب این اثر، نیز در ازبکستان موجود است ( رجوع کنید به مجموعة نسخه های خطی فارسی فرهنگستان علوم جمهوری ازبکستان ، ج 1، ص 42ـ43، ج 5، ص 271). یکی از نسخه های خطی این کتاب به کنگرة امریکا اهدا شده است که به سبب وجود هشت مینیاتور مُذَهّب و تذهیب حاشیة صفحات آن ، از اهمیت خاصی برخوردار است (پورهادی ، ص 547).

تحفة المؤمنین بارها چاپ سنگی شده است (برای اطلاع از چاپهای آن رجوع کنید به مشار، ج 5، ستون 165ـ166). محمود نجم آبادی بر چاپ افست چاپ سنگی مورخ 1277 آن ، مقدمة مفصّلی نوشته ، که به همراه متن اصلی در 1378 در تهران به چاپ رسیده است . در این چاپ اشتباهات فراوانی راه یافته است (برای اطلاع از شماری از اشتباهات این چاپ و چاپ مشابه آن رجوع کنید به طاهر، ص 630ـ635). محمدرضا طبیب خلاصه ای از تحفة المؤمنین را به نام مختصر تحفة المؤمنین تهیه کرده که نسخة خطی آن در دانشگاه کالج اسلامیة پیشاور موجود است (منزوی ، 1362ـ1370ش ، ج 1، ص 526). شیخ عبداللطیف قریشی ــ که احتمالاً از پزشکان نیمة اول سدة سیزدهم بوده است ــ در شبه قاره هند فرهنگ واژه های تحفة المؤمنین را تهیه کرده که نسخة خطی آن اکنون در لاهور است (همانجا).

مصطفی یوسف زاده مشهور به شورانی (سید، ج 1، ص 133) یا شیروانی (حدّاد، ص 137)، طبیب اهل مدینه (همان ، ص 136)، تحفة المؤمنین را به عربی ترجمه کرده است . این ترجمه دو بار کتابت شده است ، یکی به نام تحفة المسلمین (تاریخ کتابت 1163؛
همانجا) و دیگری به نام تحفة اهل السنة (تاریخ اتمام کتابت 1167؛
سید، همانجا). احمد ثانی بن حسن ، پزشک روزگار سلطان محمود دوم (1223ـ 1255)، نیز این کتاب را با نام غنیة المحصلین فی ترجمة تحفة المؤمنین به ترکی ترجمه کرده که از آن نسخه های خطی متعددی باقی مانده است (احسان اغلو، ص 350ـ352). تحفة المؤمنین در تهران (تاریخ مقدمه 1402) چاپ سربی شده که در آن اشتباهات زیادی راه یافته است (مثلاً رجوع کنید بهطاهر، همانجا). این کتاب هنوز چاپ انتقادی نشده است .

---

منابع :
(1) اکمل الدین احسان اغلو، فهرس مخطوطات الطب الاسلامی باللغات العربیة و الترکیة و الفارسیة فی مکتبات ترکیا ، استانبول 1404/ 1984؛
(2) ابراهیم پورهادی ، « ( در بارة ) تحفة المؤمنین »، ایران نامه ، سال 7، ش 3 (بهار 1368)؛
(3) عبدالحسین حائری ، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی ، ج 19، تهران 1350ش ؛
(4) فرید سامی حدّاد، فهرس المخطوطات الطبیة العربیة فی مکتبة الدکتور سامی ابراهیم حدّاد ، حلب 1404/ 1984؛
(5) محمدمؤمن بن محمدزمان حکیم مؤمن ، تحفة حکیم مؤمن ، چاپ سنگی تهران 1277، چاپ افست 1378؛
(6) فؤاد سید، فهرست المخطوطات : نشرة بالمخطوطات التی اقتنتها الدار من سنة 1936ـ 1955 ، قاهره 1380ـ1383/ 1961ـ1963؛
(7) غلامرضا طاهر، «نمونه های نادرستی در تحفة حکیم مؤمن »، آینده ، سال 12، ش 9 و 10 (آذر و دی 1365)؛
(8) کتابشناسی نسخ خطی پزشکی ایران ، تنظیم و تدوین اکرم ارجح و دیگران ، تهران 1371ش ؛
مجموعة

(9) نسخه های خطی فارسی فرهنگستان علوم جمهوری ازبکستان ، ج 1ـ6، زیرنظر سیمیونوف آ.آ.، ترجمة عارف رمضان ، تهران : سازمان مدارک فرهنگ انقلاب اسلامی ، 1375ش ؛
(10) خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی ، تهران 1340ـ1344ش ؛
(11) احمد منزوی ، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان ، اسلام آباد 1362ـ1370ش ؛
(12) همو، فهرستوارة کتابهای فارسی ، تهران 1374ش ـ ؛


(13) Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in British Museum , London 1966;
(14) Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio-bibliographical survey , vol. 2, pt. 2, London 1971.

/ نگار نادری /