تحریر مَجِسطی ، نام متن بازنویسی شدة کتاب مجسطی بطلمیوس * از خواجه نصیرالدین طوسی و یکی از مهمترین کتابهای نجومی عالم اسلام .

آرای مختلفی در بارة علتِ نامیده شدن کتاب بطلمیوس به مجسطی در عالم اسلام وجود دارد. مطابق نخستین رأی که مدتها صحیح پنداشته می شد و بسیاری ، از جمله ابوالوفا مبشربن فاتِک (زندگی در قرن هفتم هجری ؛ ص 251) آن را مطرح کرده و حاجی خلیفه (ج 2، ستون 1594) نیز آن را تکرار نموده است ، «مجسطی » معرّب واژه ای یونانی (مبشربن فاتک : ماغاسطِنی ؛ حاجی خلیفه : ماجِستوس ) و به معنای «بزرگ » دانسته می شد، اما نالینو (ص 223ـ224) این رأی را رد کرده و این نام را صورت «منحوت » دو واژة یونانی (مِگاله سونطاکسیس ) دانسته که احتمالاً از طریق ترجمة سریانی این کتاب به مسلمانان رسیده و به صورت مجسطی درآمده است . مطابق رأی دیگر، احتمالاً نام مجسطی از طریق ترجمة فارسی میانة (پهلوی ) این کتاب یا بخشهایی از آن به مسلمانان رسیده است ( رجوع کنید به ادامة مقاله ). بعضی دانشمندان مسلمان ، از جمله ابوریحان بیرونی (ج 1، ص 25) و ابن عِبری (ص 58)، نیز از لفظ سونطاکسیس برای نامیدن این کتاب استفاده کرده اند. در عین حال مجسطی به بعضی دیگر از آثار نجومیِ حوزة تمدن اسلامی چون مجسطیِ ابوالوفا بوزجانی * نیز اطلاق می شده است ( رجوع کنید بهبستانی ، ذیل «المجستی »؛ نیز رجوع کنید به دوزی ، ج 2، ص 577).

آشنایی مسلمانان با کتاب مجسطی بطلمیوس ، پیش از ترجمة آن به عربی ، از دو طریق صورت پذیرفت : یکی از طریق ترجمة سریانی آن ، که مورد استفادة بعضی دانشمندان اسلامی نیز قرار گرفت ( رجوع کنید بهادامة مقاله )، و دیگر از طریق اشاراتی به نام آن در بعضی از نوشته های فارسی میانه ــ که احتمالاً نشان دهندة ترجمة دست کم بعضی قسمتهای کتاب از یونانی به فارسی میانه است ــ از جمله در دینکرد (ج 1، ص 428، سطر 16) که از مجسطی به صورت mgstyk و در نامه های منوچهر (دابار ، ص 63) که از آن با عنوان زیج بطلمیوس یاد شده است ، هرچند نمی توان به یقین اظهار کرد که مسلمانان تحت تأثیر صورت فارسی میانة این کتاب ، آن را مجسطی نامیده اند.

ترجمه های مجسطی و شرحهایی که بر آن نوشته شد، از زمان نخستین ترجمة آن به عربی در قرن دوم هجری تا روزگار خواجه نصیرالدین طوسی ، زمینه ساز پیدایش تحریر مجسطی بود. ازینرو پیش از پرداختن به تحریر مجسطی ، ذکر ترجمه ها و شرحهای این کتاب لازم است .

ترجمة سریانی مجسطی واسطة ترجمة آن به عربی گردید ( رجوع کنید به ادامة مقاله ). ابن صلاح همدانی (ص 155) نوشته است که نسخه ای از ترجمة سریانی این کتاب را در اختیار داشته و از آن استفاده کرده است . به نوشتة اشتاین شنایدر (ص 201)، ترجمة حجاج بن یوسف بن مَطَر ــ که موجود است ــ نیز از متن سریانی صورت گرفته ، اما به نوشتة ابن صلاح همدانی (همانجا) که هم متن سریانی هم ترجمة حجاج را در دست داشته ، این ترجمه از متن یونانی صورت گرفته است .

نخستین ترجمة عربی مجسطی را مترجمی ناشناس به دستور یحیی بن خالد برمکی (متوفی 190) صورت داد. این ترجمه که در بعضی منابع اولیة اسلامی مانند الفهرست ابن ندیم (ص 327)، ترجمة (نقلِ) «قدیم » و نیز ترجمة «مأمونی » (کونیچ ، ص 60ـ64) نامیده شده است ، نظر یحیی بن خالد را برآورده نکرد (ابن ندیم ، همانجا) و او به گروهی از مترجمان دستور داد تا دوباره آن را ترجمه کنند. ابن ندیم (همانجا) همچنین از ترجمه های حجاج بن ( یوسف بن ) مطر و اسحاق ( بن حنین ) که ثابت ( بن قُرّه ) آن را اصلاح کرد، نام برده است . دیگر مترجم مجسطی ، سهل بن رَبَّن طبری است ، که آن را از یونانی به عربی ترجمه نمود (قفطی ، ص 187؛
رجوع کنید به سارتون ، ج 1، ص 655، اگرچه به رغم نوشتة سارتون ، نمی توان او را نخستین مترجم عربی مجسطی دانست ؛
نیز رجوع کنید به سزگین ، ج 6، ص 89؛
کونیچ ، ص 22ـ23).

ابن صلاح همدانی به هنگام تألیف قول فی ثبت الخطأ و التصحیف العارضَیْن فی جداول المقالتین السابعة و الثامنة من کتاب المجسطی ( رجوع کنید به سزگین ، ج 6، ص 92) نوشته است که به پنج نسخة مختلف از ترجمه های مجسطی دسترسی داشته است . او بجز ترجمة سریانی و ترجمة حسن بن قریش ، از ترجمة حجاج بن یوسف از یونانی ، ترجمة اسحاق بن حنین از یونانی و همین ترجمه با اصلاح ثابت بن قرّه نام برده است (ص 155). به نوشتة قطب الدین شیرازی (بخش 1، ص 3) ــ که شمس الدین آملی (ج 3، ص 26) و قاضی زاده رومی ( رجوع کنید بهآلوارت ، ج 5، ص 144ـ 145) نیز عیناً نوشتة وی را تکرار کرده اند ــ سه نسخه (ترجمه ) از مجسطی اشتهار داشته است : ترجمة حجاج بن یوسف بن مطر، ترجمة اسحاق بن حنین با اصلاح ثابت بن قرّه و ترجمة منسوب به ثابت بن قرّه . این عبارت تنها جایی است که در آن از ترجمة ثابت بن قرّه از مجسطی سخن به میان آمده است . از میان ترجمه های مختلف مجسطی ، ترجمة حجاج بن یوسف بن مطر و ترجمة اسحاق بن حنین با اصلاح ثابت بن قرّه ، باقی مانده اند (برای آگاهی از سیر تاریخی این ترجمه ها و نسخه های خطی آنها رجوع کنید به سزگین ، ج 6، ص 88 ـ89 و برای آگاهی از ماهیت این ترجمه ها رجوع کنید بهکونیچ ، ص 64ـ71).

مجسطی بسرعت بین ستاره شناسان مسلمان شناخته شد و آنان برای ارزیابی محاسبات ذکر شده در آن و تکمیل این محاسبات و احیاناً جایگزینی آنها با محاسباتی که خود انجام داده بودند، پژوهشهای بسیار کردند و بویژه خیلی زود متوجه تفاوت روش مجسطی با سدهانت (کتاب نجومی هندی که مورد استفادة نخستین نسل از ستاره شناسان مسلمان بود) شدند (سزگین ، ج 6، ص 85) و این بازبینی دایمی مجسطی باعث بروز انتقادهایی نیز بر آن شد ( رجوع کنید به ادامة مقاله ). نظر به اهمیت بسیار زیاد مجسطی بین ستاره شناسان مسلمان ، مورخان و دانشمندان و نویسندگان بسیاری در آثار خود از آن یاد کرده اند، از جمله ابن واضح یعقوبی (متوفی 292) در تاریخ یعقوبی (ج 1، ص 133ـ136) خلاصه ای از چهار مقالة اول مجسطی ، شامل تعداد بابهای هر مقاله و عنوان آنها، تهیه کرده است . به نظر وی (ج 1، ص 136)، ستاره شناسان فقط به این چهار مقاله احتیاج پیدا خواهند کرد و باقی کتاب کمتر مورد استفادة آنان خواهد بود. ابوریحان بیرونی (ج 1، ص 24ـ 25) و ابن صاعد اندلسی (ص 182ـ183) و ابن خلدون (ج 1: مقدمه ، ص 642) نیز از مجسطی نام برده و آن را جزو مهمترین کتابهای نجومی دانسته اند. این موضوع که یعقوبی و ابوریحان بیرونی از «باب »های این کتاب نام برده اند، احتمالاً نشان دهندة رواج ترجمة اسحاق بن حنین از آن بوده است که تقسیم بندی هر مقالة آن به باب بوده است (قطب الدین شیرازی ، همانجا)، در حالی که در ترجمة حجاج هر مقاله به «نوع »هایی تقسیم شده است .

تقریباً بلافاصله پس از ترجمة مجسطی ، شرحهایی بر آن نوشته شد و تلخیصهایی از آن صورت گرفت (سزگین ، ج 6، ص 89، پانویس )، از جملة آنها شرح جابربن حیان است که ابن ندیم (ص 423) از آن نام برده و نخستین شرح مجسطی در عالم اسلام به شمار می آید (برای آگاهی از شرحهای دیگر رجوع کنید بهسزگین ، ج 6، ص 90ـ94). بسیاری از «نخستین » نوشته های نجومی در عالم اسلام نیز تلخیصها و گزیده هایی از مجسطی بود. یکی از نخستین تلخیصها را محمدبن محمدبن کثیرالدین فَرغانی با نام جوامع علم النجوم و اصول الحرکات السماویة تهیه کرده که خلاصه ای از مجسطی بدون بحثهای تفصیلی و محاسبات ریاضی آن است و از انتقاد بر آن نیز خالی نیست (فرغانی ، مقدمة سزگین ، ص 5). مهمترین تلخیص مجسطی ، بخش علم الهیئة ریاضیاتِ شفا از ابن سیناست که شامل خلاصه ای از مقاله های سیزده گانة مجسطی به همراه مقالة بسیار کوتاهی از ابن سینا می باشد ( رجوع کنید بهص 651ـ659).

رصدهای مختلف ستاره شناسان مسلمان و محاسباتی که در پی این رصدها می شد و نیز آرای دانشمندان مسلمان در بارة روش نجومی و الگوی جهان شناختی بطلمیوس در مجسطی ، باب انتقاد را نیز بر مجسطی گشود. از جمله ثابت بن قرّه در رسالة جواب عن سبب الخلاف بین زیج بطلمیوس و بین الممتحن (سزگین ، ج 5، ص 227)، به بررسی اختلاف محاسبات نجومی این دو کتاب پرداخت که متضمن انتقاداتی بر بطلمیوس نیز بود. بتّانی * نیز در زیج صابی در مواضع مختلف از مجسطی انتقاد کرده است ؛
از جمله هنگام بحث در بارة طول سال اعتدالی (ص 62ـ64)، آرای بطلمیوس را نقد و این زمان را برابر 365 روز و 5 ساعت و 46 دقیقه و 24 ثانیه به دست آورده است ، حال آنکه بطلمیوس در نوع اول از مقالة سوم مجسطی (گ 34 ر ـ 36 ر) این زمان را برابر 365 روز و 5 ساعت و 55 دقیقه و 12 ثانیه ذکر کرده است .

انتقادهای گسترده بر آرای بطلمیوس ، بویژه آرای وی در مجسطی ، با کتاب الشکوک علی بطلمیوس نوشتة ابن هیثم (متوفی پس از 430) آغاز شد. ابن هیثم در این کتاب ضمن طرح آرای بطلمیوس ، در بخشهای مختلف کتاب به نقد آرای او پرداخت ، بویژه یکی از این انتقادها، به استفادة بطلمیوس از فلک مُعَدِّل المَسیر برای بررسی حرکت سیارات اختصاص دارد ( رجوع کنید بهص 24ـ42، نیز رجوع کنید بهمقدمة صَبره ، ص س ـ ع ). انتقاد ابن هیثم از الگوی بطلمیوسی جهان ، آغازگر انتقادهایی شد که پس از پدیدآمدن تحریر مجسطی خواجه نصیرالدین طوسی ، از سوی طوسی و قطب الدین شیرازی و ابن شاطر بر این الگو صورت گرفت (سزگین ، ج 6، ص 85). ابوریحان بیرونی (ج 1، ص 24ـ54) نیز در شرح بخشهای مختلف مقالة اول مجسطی ، از آرای او انتقاداتی کرد. طی قرنهای ششم و هفتم هجری در اسپانیای مسلمان نیز از مجسطی انتقاداتی شد،

که مهمترین آنها را بِطروجی اشبیلی مطرح کرد. او که از طریق کتاب اصلاح المجسطی جابربن افلح اشبیلی ( رجوع کنید بهسزگین ، ج 6، ص 93) با آرای بطلمیوس آشنا شده بود، انتقادات مهمی بویژه بر الگوی بطلمیوسی جهان داشت . این انتقادات تأثیر بسیاری بر دانش نجوم در اسپانیای مسلمان و در جهان غرب داشت (برای آگاهی از انتقادات بطروجی رجوع کنید بهسامسو ، ص 461ـ 465؛
بطروجی * ).

در 570 ـ571/ 1175، گراردوس (ژرار) کرمونایی مجسطی را از روی متن عربی آن به لاتینی ترجمه کرد (کارمودی ، ص 15). نخستین ترجمة عبری آن نیز از روی متن عربی بین 628ـ633/ 1231ـ 1235 صورت پذیرفت ( د. جودائیکا ، ج 3، ص 799). نخستین بار در سدة هفتم قطب الدین شیرازی ، مجسطی را از روی خلاصه ای که عبدالملک بن محمد شیرازی از کتاب تهیه کرده بود، به فارسی برگرداند ( رجوع کنید بهقطب الدین شیرازی ، بخش 2، ص 3). این ترجمه ، فن دوم از جملة چهارم درّة التاج لغرّة الدّباج اثر قطب الدین شیرازی را تشکیل می دهد (استوری ، ج 2، بخش 1، ص 37ـ 38) و چاپ شده است . ترجمه ای فارسی نیز از بخشی از مجسطی وجود دارد که کار مترجمی ناشناس است (منزوی ، ج 4، ص 2629). خلاصه ای از مجسطی را نیز شمس الدین آملی (ج 3، ص 26ـ 45) ذکر کرده که تنها شامل فهرستی از مقالات سیزده گانة کتاب است .

در ادامة روش فکری و سنّت علمیِ اسلامی که باعث نوشته شدن شرحهایی بر مجسطی بطلمیوس و تهیة خلاصه های متعددی از آن می شد، خواجه نصیرالدین طوسی در 644 (سزگین ، همانجا) بازنویسی مشهور خود را از مجسطی بطلمیوس با عنوان تحریر مجسطی پدید آورد. این کتاب به همراه تحریر اصول اقلیدس * و تحریرهای دیگر او به نام متوسطات (در بارة آنچه متوسطات نامیده می شود رجوع کنید بهتحریر ( 3 ) * ؛
متوسطات * )، بازنویسی یک دوره علوم ریاضی ، هندسه و هیئت در زمان خواجه نصیرالدین طوسی است . او تحریر مجسطی را در هنگام زندگی در الموت ، و به نام حسام الدین حسن بن محمد سیواسی (نصیرالدین طوسی ، گ 1 پ ) دانشمند اسماعیلی مذهب معاصرش ، نوشت . سیواسی نیز مدتی بعد نخستین شرح را بر تحریر مجسطی خواجه نصیرالدین طوسی تألیف کرد ( رجوع کنید به ادامة مقاله ). خواجه نصیرالدین طوسی در نگارش تحریر مجسطی از روش مترجمان مجسطی استفاده کرده است . وی در مقدمة بسیار کوتاهش بر کتاب (همانجا) نوشته است که کتاب را در 13 مقاله ، 141 فصل و 196 شکل ، مطابق با نسخة ( ترجمة ) اسحاق بن حنین که ثابت بن قرّه اصلاح کرده ، تنظیم می کند.

تبویب کتاب به این قرار است : مقالة اول (گ 1 پ ـ 11 ر) کلیاتی در بارة علم نجوم و بعضی مبادی مثلثات کروی ، مقالة دوم (گ 11 ر ـ 19 ر) در بارة بعضی محاسبات نجومی همچون یافتن سِعَة المشرق ، مقالة سوم (گ 19 ر ـ 25 ر) در بارة طول سال شمسی و قمری و شرح چند تقویم مختلف ، مقالة چهارم (گ 25 ر ـ 32 پ ) در بارة حرکات مختلف ماه ، مقالة پنجم (گ 32 پ ـ 41 ر) در بارة برخی حرکات سیارات و اختلاف منظرماه ، مقالة ششم (گ 41 ر ـ 48 پ ) در بارة اجتماع و استقبال سیارات و کسوف و خسوف ، مقالة هفتم (گ 48پ ـ 55 ر) در بارة حرکت ثوابت و جداول مختصات ستارگان در نیمة شمالی آسمان ، مقالة هشتم (گ 55 ر ـ 61پ ) در بارة جداول مختصات ستارگان در نیمة جنوبی آسمان ، مقالة نهم (گ 61 پ ـ 71 ر) در بارة بعضی اصول حرکتهای سیارات و حرکتهای مختلف عطارد، مقالة دهم (گ 71 پ ـ 73 پ ) در بارة حرکتهای مختلف زهره ، مقالة یازدهم (گ 73 پ ـ 81 ر) در بارة حرکت خارج ازمرکز سیارات پنج گانة پس از زهره (به تعبیر قدما، سیارات عُلوی )، مقالة دوازدهم (گ 81 ر ـ 85 پ ) در بارة رجوع سیارات و مقالة سیزدهم (گ 85 پ ـ 92 ر) در بارة حرکتهای عرضی سیارات (برای آگاهی از تعداد مقالات ، فصول و عنوان مقالات رجوع کنید به آلوارت ، ج 5، ص 143ـ144). بین نسخة حجاج بن یوسف بن مطر و نسخة اسحاق بن حنین که اساس بازنویسی خواجه نصیرالدین طوسی بوده ، تفاوت چندانی وجود ندارد، فقط در ترجمة اسحاق بن حنین و به تبع آن در بازنویسی خواجه نصیرالدین طوسی ، سه فصل از مقالة ششم کتاب حذف شده و مقالة ششم از ده فصل تشکیل گردیده است ، در حالی که همین مقاله در ترجمة حجاج سیزده نوع (فصل ) دارد.

کوشش خواجه نصیرالدین طوسی برای رعایت اختصار باعث شده است که او از تکرار یک موضوع واحد برای اجرام متفاوت خودداری کند، از جمله در مقالة دهم (گ 73 پ ) هنگام طرح مسئلة خروج از مرکز مریخ ، بحث در بارة آن را به موضوع همین مسئله در مورد مشتری ارجاع داده است . ازینرو، از مقالة دهم کتاب که باید در ده فصل تحریر می شد، فقط شش فصل بازنویسی شده است .

خواجه نصیرالدین طوسی (گ 1 پ ) دلایل خود برای تهیة تحریر مجسطی را یکی خواهش دوستان و دیگری نبودِ بعضی مطالب لازم در متنهای خلاصه شدة قبلی ذکر کرده و گفته است که می خواسته متنی تهیه نماید که ضمن حذف بحثهای نظری کتاب ، ترتیب فصول در آن رعایت شده باشد و ترتیب شکلها نیز بر اساس متن اصلی دست نخورده بماند و در عین خلاصه نویسی و پرهیز از پیچیدگی ، بررسیها و آرای متأخران نیز در آن بیاید. او برای روشن شدن بخشهایی که خود بر کتاب افزوده ، عموماً عبارات را با «اَقولُ» آغاز و با «نَعودُ اِلی الکتابِ» به پایان برده است (مثلاً رجوع کنید بهگ 34 ر). اگرچه اساس بازنویسی او ترجمة اسحاق بن حنین بوده ، در موارد معدودی از ترجمة حجاج بن یوسف بن مطر نیز استفاده کرده است ، از جمله در فصل سومِ مقالة نهم به هنگام صحبت از ایام العَوْدات ، نکاتی را هم از نسخة اسحاق هم از نسخة حجاج نقل کرده است (گ 62 پ ). او از آرای چند دانشمند مسلمان دیگر نیز یاد کرده است ، از جمله از ابوریحان بیرونی (همانجا) و ابوعلی سینا (گ 61 پ ) و افراد دیگری به نامهای صالح بن محمد زینبی بغدادی (؟) و ابوعمران بغدادی و ابوبکر حکیم (همانجا)، که تقریباً اطلاعی از زندگی آنها در دست نیست .

بین جدولهای مختصات ستارگان در فصل پنجمِ مقالة هفتم و فصل اولِ مقالة هشتم تحریر مجسطی ، و همین جدولها در ترجمه های اسحاق بن حنین و حجاج بن یوسف بن مطر، به رغم بیش از چهارصد سال فاصله بین دو متن ، هیچ تفاوتی وجود ندارد. در حالی که در اثر پدیدة تقدیم اعتدالین * ، طول دایرة البروجی ستارگان ، تغییر می کند. این ، برخلاف روش دیگر ستاره شناسان مسلمان ، نظیر عبدالرحمان صوفی رازی ، است . وی تفاوت طول دایرة البروجی ستارگان را نسبت به زمان تألیف مجسطی تا زمان نگارش کتاب خود ( رجوع کنید به ص 22) ذکر کرده است .

مهمترین افزوده های خواجه نصیرالدین طوسی در تحریر مجسطی که در متنهای پیش از آن و در مجسطی وجود ندارد، شرح تقویمهای جدید است . او در مقدمه ای که پیش از فصل اولِ مقالة سوم تحریر مجسطی (گ 19 ر) آورده ، به توضیح طول سال و نام ماهها در تقویمهای قبطی و یهودی و یزدگردی و هجری پرداخته است . در جاهای مختلف کتاب نیز (مثلاً، گ 31 پ ) به ذکر تاریخ یزدگردی ، در کنار دیگر تاریخهای مذکور در مجسطی از جمله تاریخ بختنصری ، پرداخته است .

تحریر مجسطی از انتقادات خواجه نصیرالدین طوسی از آرای بطلمیوس خالی نیست ، از جملة آنها انتقادی است بر نتیجه گیری بطلمیوس از رصد متقدمان خود از گرفتهای حلقوی خورشید برای به دست آوردن اندازة ظاهری قرص خورشید. خواجه نصیرالدین طوسی (گ 37پ ) در انتقادی بر این نتیجه گیری ، به رغم نظر بطلمیوس که اندازة ظاهری قرص خورشید را ثابت می دانست ، آن را در دورترین فاصله اش نسبت به زمین (بُعْدُالاَبْعَد) کوچکتر از زمانهای دیگر و بزرگتر از قرص ماه ، در همان حالت می داند. مهمترین انتقادی که طرح آن از سوی خواجه نصیرالدین طوسی جالب توجه است ، شک او در مورد ترتیب چرخش اجرام به دور زمین برابر الگوی زمین مرکزی بطلمیوس است که تقریباً هم زمان با خواجه نصیرالدین طوسی ، در غرب جهان اسلام ، بطروجی نیز آن را مطرح کرد. طوسی در باب اول از مقالة نهم تحریر مجسطی (گ 61پ ) تردید خود را نسبت به ترتیب گردش اجرام بر اساس الگوی بطلمیوس ابراز کرده است . او در این فصل ، از نوشتة ابن سینا که سیارة زهره را همچون خالی بر سطح خورشید دیده بوده ، یاد کرده است . خواجه نصیرالدین طوسی ، با نقل این مطلب و نقل قول دیگری (همانجا) از شخصی به نام صالح بن محمد زینبی بغدادی (؟) ــ که در کتاب خود از رصد همین پدیده توسط شیخ ابوعمران در بغداد و محمدبن ابی بکر در فرسین ( ؟ ) یاد کرده است ــ بطلان حرکت زهره با خورشید را بر روی یک فلک حامل ، بر اساس الگوی بطلمیوس نتیجه گرفته است (نیز رجوع کنید بهصلیبا، 1987، ص 7ـ12). با اینهمه مهمترین انتقادهای خواجه نصیرالدین طوسی از آرای بطلمیوس ، در التذکرة فی الهیئة * و دو رسالة دیگرش مُعینیه و حل مشکلات معینیه مطرح شده است نه در تحریر مجسطی .

پس از نگارش تحریر مجسطی طوسی ، یحیی بن ابی الشکر مغربی خلاصه ای از مجسطی در ده مقاله با عنوان تلخیص المجسطی تهیه کرد (حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 1596؛
صلیبا، 1983، ص 389ـ393)، اما این کتاب را نمی توان مستقیماً تحت تأثیر تحریر مجسطی خواجه نصیرالدین طوسی دانست . علاوه بر شرح حسام الدین حسن بن محمد سیواسی بر تحریر مجسطی (سزگین ، ج 6، ص 93)، نظام الدین نیشابوری معروف به نظام اعرج ، عبدالعلی بیرجندی ، عصمت اللّه سهارنپوری و شمس الدین سمرقندی نیز شرحهایی بر این کتاب نوشته اند (برای آگاهی از این شرحها رجوع کنید به سزگین ، ج 6، ص 93ـ94؛
نیز رجوع کنید بهبروکلمان ، ج 1، ص 674، > ذیل < ، ج 1، ص 930ـ931). مؤیدالدین عُرضی دمشقی نیز بر برهان شکل چهارم از مقالة نهم مجسطی لاحقه ای نوشته است (گلچین معانی ، ج 8، ص 67). خلاصه ای از تحریر مجسطی نیز وجود دارد که غیاث الدین منصور دشتکی شیرازی با عنوان تکملة المجسطی تهیه کرده است (همان ، ج 8، ص 107ـ 108). قاضی زاده رومی (آلوارت ، ج 5، ص 144ـ 145) و شخصی ناشناس (افشار، دانش پژوه و منزوی ، ج 16، ص 295) نیز بر این کتاب حاشیه نوشته اند. از تحریر مجسطی نسخه های خطی بسیاری باقی مانده است (برای آگاهی از این نسخه های خطی در ایران رجوع کنید به فکرت ، ص 108ـ109؛
افشار و دانش پژوه ، ج 1، ص 114ـ 115؛
حائری ، ج 19، ص 162، 507؛
برای آگاهی از نسخه های خطی خارج از ایران رجوع کنید بهبروکلمان ، > ذیل < ، ج 1، ص 930).

خیراللّه خان بن لطف اللّه مهندس لاهوری ، تحریر مجسطی طوسی را در 1144 با عنوان تقریب التحریر به فارسی ترجمه کرد (عبدالمقتدر، ج 11، ص 71؛
منزوی ، ج 4، ص 2632ـ 2633). در همین سال مترجمی به نام جگناته / جاگانات تحریر مجسطی را به زبان سنسکریت برگرداند (پینگری ، ص 628).

---

منابع :
(1) ابن خلدون ؛
(2) ابن سینا، الشفاء، الریاضیات ، ج 2 : علم الهیئة ، چاپ ابراهیم مدکور، قاهره 1385/ 1965، چاپ افست قم 1405؛
(3) ابن صاعد اندلسی ، التعریف بطبقات الامم : تاریخ جهانی علوم و دانشمندان تا قرن پنجم هجری ، چاپ غلامرضا جمشیدنژاداول ، تهران 1376ش ؛
(4) ابن عبری ، تاریخ مختصرالدول ، بیروت : دارالمیسره ، ( بی تا. ) ؛
(5) ابن ندیم ؛
(6) ابن هیثم ، الشکوک علی بطلمیوس ، چاپ عبدالحمید صبره و نبیل شهابی ، قاهره 1971؛
(7) ابوریحان بیرونی ، کتاب القانون المسعودی ، حیدرآباد دکن 1373ـ 1375/ 1954ـ1956؛
(8) ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه ، فهرست کتابهای خطی کتابخانة ملی ملک ، ج 1، تهران 1352ش ؛
(9) ایرج افشار، محمدتقی دانش پژوه ، و علینقی منزوی ، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی ، ج 16، تهران 1348ش ؛
(10) محمدبن جابر بتّانی ، کتاب الزیج الصابی ، چاپ کارلو آلفونسو نالینو، میلان 1899؛
(11) بطرس بستانی ، محیط المحیط : قاموس مطوّل للّغة العربیّة ، بیروت 1987؛
(12) کلاودیوس بطلمیوس ، المجسطی ، ترجمة حجاج بن یوسف بن مطر، نسخة خطی کتابخانة لیدن هلند، ش 680 Or. ، نسخة عکسی موجود در کتابخانة بنیاد دایرة المعارف اسلامی ؛
(13) حاجی خلیفه ؛
(14) عبدالحسین حائری ، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی ، ج 19، تهران 1350ش ؛
(15) جورج سارتون ، مقدمه بر تاریخ علم ، ترجمة غلامحسین صدری افشار، تهران 1353ـ1357ش ؛
(16) محمدبن محمود شمس الدین آملی ، نفائس الفنون فی عرایس العیون ، ج 3، چاپ ابوالحسن شعرانی ، تهران 1379؛
(17) عبدالرحمان بن عمر صوفی ، ترجمة صورالکواکب عبدالرحمن صوفی ، به قلم نصیرالدین طوسی ، چاپ معزالدین مهدوی ، تهران 1351ش ؛
(18) احمدبن محمد فرغانی ، جوامع علم النجوم و اصول الحرکات السماویّة ، فرانکفورت 1406/ 1986؛
(19) محمدآصف فکرت ، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی ، مشهد 1369ش ؛
(20) محمودبن مسعود قطب الدین شیرازی ، دُرّة التاج لِغرّة الدّباج ، بخش 2، تهران ?( 1324ش ) ؛
(21) علی بن یوسف قفطی ، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبارالعلماء باخبار الحکماء ، چاپ لیپرت ، لایپزیگ 1903؛
(22) احمد گلچین معانی ، فهرست کتب خطی کتابخانة آستان قدس رضوی ، ج 8 ، مشهد 1350ش ؛
(23) مبشربن فاتک ، مختارالحکم و محاسن الکلم ، چاپ عبدالرحمان بدوی ، بیروت 1980؛
(24) احمد منزوی ، فهرستوارة کتابهای فارسی ، تهران 1374ش ـ ؛
(25) کارلو آلفونسو نالینو، علم الفلک : تاریخه عندالعرب فی القرون الوسطی ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(26) محمدبن محمد نصیرالدین طوسی ، تحریر مجسطی ، نسخة خطی کتابخانة آستان قدس رضوی ، ش 5452، نسخة عکسی موجود در کتابخانة بنیاد دایرة المعارف اسلامی ؛
(27) یعقوبی ؛


(28) ـ Abdul Muqtadir, Catalogue of the Arabic and Persian manuscripts in the oriental public library at Bankipore , XI, Patna 1927;
(29) W. Ahlwardt, Handschriften-Verzeichnisse Kخniglichen Bibliothek zu Berlin: verzeichniss der arabischen Handschriften , vol. 5, Berlin 1893;
(30) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949;
Supplementband , 1937-1942, Francis J. Carmody, Arabic

(31) astronomical and astrological sciences in Latin translation: a critical bibliography , Berkeley, Calif. 1956;
(32) De ¦nkard , tr. and ed. D. M. Madan, Bombay 1911;
(33) B. N. Dhabhar, The Epistles of Manushchihar , Bombay 1912;
(34) R. Dozy, Supplإment aux dictionaires arabes , Beirut 1981;


(35) Encyclopaedia Judaica , Jerusalem 1978-1982, s.v. "Astronomy" (by Arthur Beer);
(36) Ibn S ¤ala ¦h, Zur Kritik der Koordinatenدberliferung im Strenkatalog des Almagest , ed. P. Kunitzsch, Gخttingen 1975;
(37) Paul Kunitzsch, Der Almagest: die Syntaxis Mathematica des Claudius Ptolemجus in arabisch-lateinischer غberlieferung , Wiesbaden 1974;
(38) D. Pingree, "History of mathematical astronomy in India", in Dictionary of scientific biography , ed. Charles Coulston Gillispie, vol. 15, New York 1981;
(39) G. Saliba, "An observational notebook of a thirteenth - century astronomer", Isis , vol. 74 (1983);
(40) idem, "The role of the Almagest commentaries in medieval Arabic astronomy: a preliminary survey of T ¤u ¦s ¦â's reduction of Ptolemy's Almagest" , Archives internationales d'histoire des sciences , no. 37 (1987);
(41) Julio Samsئ, "Sobre la astronom ¦âa de al-Bit ¤ru ¦y ªi", Al-Andalus , XXXVI (1971);
(42) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden 1967-1984;
(43) Moritz Steinschneider, Die arabischen دbersetzungen aus dem Griechischen , Graz 1960;
(44) Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio-bibliographical survey , vol. 2, pt. 1, London 1972.

/ فرید قاسملو /