التحریرالاسلامی ، حزب ، حزب اسلام گرا تأسیس شده در بیت المقدّس و گسترش یافته به دیگر کشورهای اسلامی و غیراسلامی . این حزب را حزب التحریر (حزب آزادی بخش ) نیز می خوانند.

تقی الدین نَبْهانی (1327ـ1397/ 1909ـ1977) در 1332 ش / 1953 این حزب را در بیت المقدّس تأسیس کرد. وی فلسطینی و فارغ التحصیل دانشگاه الازهر قاهره ، مدرّس مدارس علمیه و قاضی دادگاههای حیفا و بیت المقدّس و عضو جمعیت اخوان المسلمین * بود. وی با گروهی از همفکران خود از اخوان المسلمین جدا شد و حزب التحریر را به عنوان حزبی سیاسی ، و نه گروه تبلیغی یا خیریه یا سازمان مبارزاتی ، بنیان گذاشت ( > دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد < ، ذیل «حزب التحریر الاسلامی »؛ حزب التحریر، 2000؛ تاجی ـ فاروقی ، ص 22) و شاید به همین دلیل است که برخی ، این حزب را از شاخه های اخوان المسلمین دانسته اند ( رجوع کنید بهدکمجیان ، ص 358؛ ویلی ، ص 45).

نبهانی حزب التحریر را به پیروی از آیة 104 سورة آل عمران تشکیل داد. او در 1331ش /1952 دو کتاب منتشر کرد که مبنای فکری حزب التحریر را تشکیل می داد: الدولة الاسلامیة که طرح مقدماتی و کلی نظام حکومتی در اسلام است و نظام الحُکم فی الاسلام که نظام آرمانی اسلامی را در تمامی جنبه های سازمانی آن تعریف می کند (حزب التحریر، 2000). در این دو اثر مسائل دیگری نیز مطرح شده است از جمله ، شیوه های دستیابی به چنین حکومتی ، نقش انقلابی حزب پیشتاز در احیای وجدان اسلامی در مردم و هدایت آنان به سرنگونی حکومتهایشان و حفظ خلوص اعتقادیِ حکومت اسلامی ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «تقی الدین النبهانی »).

دولت اردن هیچگاه حزب التحریر را به رسمیت نشناخت و وزارت کشور آن ، به سبب تعارض برنامه های حزب با قانون اساسی اردن ، به آن مجوز نداد، اما مقامات رسمی اردن هرگز حزب را تحریم نکردند. نبهانی در 1332 ش / 1953 براثر محدودیتهایی که دولت اردن برایش ایجاد کرد، به سوریه و سه سال بعد به بیروت رفت و تا پایان عمر در آنجا ماند. حزب التحریر تا 1336ش /1957 و سرکوبی مخالفان دولت اردن ، موفقیت چندانی در اردن و کرانه های باختری آن کسب نکرد (همانجا؛ > دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد < ، همانجا؛ مصلّی ، ص 204).

هدف حزب در چند مرحله تبیین شده است : مرحلة اول ، از سرگیری شیوة زندگی اسلامی به طوری که همة امور طبق اسلام سازماندهی و اجرا شود، و دعوت دیگر کشورها به اسلام ؛ مرحلة دوم احیای امت اسلامی با اندیشه های روشنگرانه و تلاش برای بازگرداندن شکوه و اقتدار گذشتة امت اسلامی که حکومت آن بر مبنای قوانین اسلامی همچون صدر اسلام باشد. همچنین حزب التحریر برای هدایت و رهبری امت اسلامی در مبارزه با کفر و آزادی از تسلط افکار و قوانین و نظامهای الحادی تلاش خواهد کرد. در واقع هدف اصلی و اساسی حزب التحریر الغای دولت و ملتهای اسلامی و برقراری مجدد خلافت اسلامی است (حزب التحریر، 2000).

ملاک عضویت در حزب التحریر، اعتقاد به اسلام و پذیرش فرهنگ و اندیشه حزب است ، ازینرو بین مرد و زن ، عرب و غیرعرب ، سفید و غیرسفید و حتی بین پیروان مذاهب مختلف اسلامی نیز تفاوتی قایل نشده است . حزب التحریر در پیروی از مرامنامة حزب ، سخت گیر است ، به طوری که مانع همکاری اعضا با دیگر گروههای اسلام گرا و سبب انزوای آنان شده است (اوانز ، ص 6).

حزب التحریر عقاید خود را از طریق اعلامیه ، سخنرانی و خطابه منتشر کرد و فعالیت خود را بسرعت در خاور نزدیک عربی توسعه داد و توانست دانش آموزان ، دانشجویان ، معلمان و کارمندان را جذب کند. گرچه اوج گیری ناصریسم و اقبال عمومی به اخوان المسلمین در جهان عرب ، مانع جذب گسترده حمایتهای مردمی به حزب شد، حزب موفق شد علاوه بر فلسطین شعبه هایی در سوریه ، لبنان ، عراق و کویت تأسیس کند و بتدریج در عربستان سعودی ، امارات متحده عربی ، پاکستان ، ترکیه ، سودان ، مالزی ، اندونزی و نیز شمال افریقا بویژه در تونس فعال شود ( > دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد < ؛ اوانز، همانجاها؛ نیز رجوع کنید به ویلی ، همانجا).

اگر چه حزب التحریر استفاده از خشونت را همواره محکوم کرده است (مصلّی ، همانجا)، تاکنون چندین کودتا به آن نسبت داده شده است ، از جمله دو کودتا در امان (1347 و 1348ش / 1968 و 1969)، اقدامات مشابهی در بغداد (1351ش / 1972)، دمشق (1355ش / 1976) لیبی و قاهره . در قاهره شاخة مصری حزب به رهبری صالح سَریّة فلسطینی به آکادمی فنی ارتش در دورة ریاست جمهوری سادات در 1353ش / 1974 حمله کرد ( > دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد < ، همانجا؛ عبدالناصر، ص 61؛ تاجی ـ فاروقی ، همانجا).

حزب التحریر به دلیل همکاری نکردن با سایر گروههای اسلام گرا و برخورداری از نگرشهای مقابله ای و براندازانه (هر چند غالباً از لحاظ نظری )، از فعالیت در بیشتر کشورهای خاورمیانه محروم شد، اما در سالهای اخیر، حزب التحریر موفق شده است مجدداً در برخی از کشورهای اسلامی و نیز در آسیای مرکزی و شبه قاره و افریقا و اخیراً در امریکا و اروپا حضور و فعالیت داشته باشد و از جمله ، حزب را سازماندهی کند. این حزب در بریتانیا، به فعالیت علنی پرداخته و در بین نسل جوان مسلمان در بریتانیا نفوذ یافته است ( > دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد < ؛ اوانز؛ تاجی ـ فاروقی ، همانجاها) و بویژه با تأسیس پایگاهی در اینترنت ، ضمن معرفی خود و فعالیتهایش ، مواضع و عقایدش را ترویج می کند ( رجوع کنید به حزب التحریر، 2000).

عقاید و آرمانهای حزب در سه مفهوم اساسی دولت ، خلیفه و دموکراسی خلاصه می شود، بدین قرار:

1) دولت . اولین وظیفة هر مسلمان حمایت از اسلام و پیشبرد آن و بالاترین آرمان ، جلب رضایت خداوند با هدایت انسانها به اسلام است . این آرمان با دستیابی به قدرت و تشکیل دولت اسلامی میسر می شود و این دولت وظیفه دارد اسلام را کاملاً در قلمرو خود اجرا کند و پیام آن را به دیگر کشورها برساند. وجود دولت برای تشکیل قوای مسلّح ، دفاع از سرزمین اسلامی و اجرای شریعت و دستورهای خداوند الزامی است و بدون آن اسلام حضور مؤثری نخواهد داشت و دارالاسلام تشکیل نخواهد شد. لذا تشکیل حکومت اسلامی وظیفه ای شرعی است که خداوند بر عهدة مؤمنان گذاشته است و هرگونه غفلت از آن مستوجب عقاب خواهد بود و همة مسلمانان تا زمانی که برای تشکیل مجدد دولت اسلامی و بیعت با خلیفة مسلمین قیام نکنند، گناهکار خواهند ماند (نبهانی ، > دولت اسلامی < ، ص 228).

2) خلیفه . به عقیدة نبهانی تنها نظام سیاسی مقبول در اسلام و تنها نظامی که می تواند براساس وحی و اصول شریعت حکومت کند، نظام خلافت است که باید به صورت نظامی واحد در سرتاسر جهان اسلام مستقر شود. نبهانی در طراحی نظام خلافت مورد قبول خود، عمدتاً از خلافت صدر اسلام و نیز آثار متفکران کلاسیک اهل سنّت ، بویژه الاحکام السلطانیه ماوَردی ، الهام می گیرد. این نظام چهار اصل دارد که با نقض هریک از آنها، نظام حکومت ، دیگر اسلامی نخواهد بود. این اصول عبارت اند از: انتخابِ فقط یک خلیفه ، اقتدارِ امت ، حاکمیتِ شریعت و اینکه فقط خلیفه حق دارد بر طبق شریعت قانون وضع کند (همان ، ص 224). نبهانی ساختار دولت اسلامی را بر هفت پایه بنا می کند: خلیفه ، معاونان خلیفه ، نظام اداری و اجرایی ، حکمرانان ولایات ، دستگاه قضایی ، نیروهای مسلّح و مجلس شورا. به عقیدة وی با حذفِ هریک از آنها، بجز اولی ، دولت ناقص می شود ولی همچنان اسلامی به شمار می آید (همان ، ص 122، 224).

در جامعة اسلامی همة مسلمانان مسئول اجرای قانون اسلام اند و بدین منظور، خلیفه را به نیابت از خود و با رأی اکثریت انتخاب و با او بیعت می کنند و مادام که وی مطابق کتاب خدا و سنّت پیامبر حکم می کند از او اطاعت می کنند. قدرت ملت محدود به قدرت نامحدود خداوند است و ازینرو، حاکمیت از آن خدا و قانون او (شریعت ) است . تعیین خلیفه بر هر مسلمانی واجب است . به اعتقاد نبهانی بر مسلمانان حرام است که بیش از دو شب بدون خلیفه باشند (همان ، ص 224).

3) دموکراسی . به اعتقاد حزب التحریر، اسلام با دموکراسی سازگاری ندارد، زیرا دموکراسی چیزی جز «دورویی و فریب کاری » نیست و اندیشة جامعة دموکراتیک «فریب آمیز، خطرناک و غیرعملی » است . این حزب در مقابل دموکراسی ، اندیشة شورا را مطرح می کند و آن را یکی از اصول نظام سیاسی اسلام می داند. شورا حق مسلمانان است و خلیفه باید موضوعات مربوط به امور مردم و در حوزة امور مباح را، به تشخیص خود، به مشورت گذارد. البته در مسلّمات دین و قوانین الاهی ، شورا به هیچ وجه حق دخل و تصرف و تغییر ندارد (حزب التحریر،



> «شورا، نه دموکراسی » < ، ص 20). آرای شورا ضرورتاً به قانون تبدیل نخواهد شد، زیرا به اعتقاد حزب ، رهبری در اسلام نهایتاً فردی است و خلیفه پس از مشورت ، نظری را می پذیرد که او را متقاعد ساخته باشد اگرچه نظر اقلیت باشد. در نظام سیاسی خلافت برای تحقق اصل شورا، مجلس مشورتی وجود دارد که نمایندگان مردم در آن حضور می یابند. اقلیتهای مسلمان هم در این شورا نمایندگانی خواهند داشت ولی نمی توانند در تصمیم گیریهای شورا مشارکت کنند.

شورا حق دارد سیاستهای خلیفه ، معاونان و حکمرانانش را بررسی و در تمام مسائل حکومتی نظر خود را بیان کند. درصورت اختلاف بین خلیفه و شورا، دادگاهی متشکل از فقها و حقوقدانان نسبت به عملکرد خلیفه نظر خواهد داد (همان ، ص 21ـ23).

شیوة فعالیت حزب از مراحل ابلاغ دعوت پیامبر اسلام در مکه و مدینه الهام گرفته شده و به عقیدة نبهانی تنها راه احیای شیوة زندگی اسلامی و تأسیس جامعة اسلامی در جهان ، تأسیس دولت اسلامی به شیوة خلافت است . برای این کار باید از یک سرزمین به منزلة نقطة آغاز شروع کرد و دولت بزرگ اسلامی را بتدریج توسعه داد و پیام اسلام را به سرتاسر جهان رساند. کشورهای عربی مناسبترین مکان برای شروع دعوت اند، زیرا بخش اعظم جهان اسلام اند و زبان آنها، زبان قرآن و حدیث و عامل اصلی فرهنگ اسلامی است (نبهانی ، 1952 ب ، ص 162؛ نیز رجوع کنید به حزب التحریر، 2000).

هدف حزب طی سه مرحله اجرا می شود: 1) تشکیل حزب با جذب افراد و آموزش آنها مطابق مرام و اعتقادات حزب که از 1332 ش / 1953 آغاز شد. به عقیدة نبهانی امت به افرادی احتیاج دارد که درک عمیقی از اسلام و ترس شدیدی از خداوند داشته باشند. 2) تعامل با امت اسلامی برای آگاه کردن عموم در مورد افکار و اعتقادات حزب . این تعامل که به صورت علنی با تشکیل جلسات درس و بحث و سخنرانی و نیز از طریق مطبوعات و انتشار کتاب آغاز شده به مبارزة عقیدتی با کفر و آثار آن و نهایتاً به منازعة سیاسی با دولتهای استعمارگر و گروهی از حکام کشورهای اسلامی ــ که حقوق امت را انکار کرده اند یا در اجرای وظایف خود نسبت به امت کوتاهی کرده یا با قوانین اسلامی مخالفت نموده اند ــ می انجامد. 3) تأسیس دولت ، اجرای کامل شریعت اسلامی و ابلاغ اسلام به همة جهان (حزب التحریر، > جنگ برای احیا < ، ص 35ـ40؛ تاجی ـ فاروقی ، ص 23).

حزب التحریر معتقد است که مرحلة اول فعالیت خود را طی کرده است و در مرحله دوم قرار دارد، یعنی در حال نبرد سیاسی و اعتقادی برای آماده کردن جوامع اسلامی است تا به مرحلة تشکیل دولت جهانی اسلامی برسد (همانجا). نکته در خور تأمل در اندیشه حزب التحریر این است که به رغم فلسطینی الاصل بودن ، این حزب مسئلة فلسطین را مشکل اصلی جهان اسلام ندانسته و معتقد است مسئلة فلسطین تنها در سایة احیای نقش اسلام در زندگی و تأسیس حکومت اسلامی بر مبنای خلافت به طور حتم حل خواهد شد (تاجی ـ فاروقی ، ص 23).

در گفتگو با یکی از اعضای حزب التحریر در حاشیة > کنفرانس خلافت < ، در بارة اینکه حزب نسبت به جمهوری اسلامی ایران چه نظری دارد، چنین برداشت شد که چون ایران عضویت در سازمان ملل و منشور آن را پذیرفته ، این اقدام به منزلة پذیرش ولایت کفار بوده و جمهوری اسلامی از مسیر اسلام خارج شده است .

---

منابع :
(1) هرایر دکمجیان ، جنبشهای اسلامی در جهان عرب ، ترجمة حمید احمدی ، تهران 1377ش ؛
(2) احمد مصلّی ، «گفتمان های بنیادگرایی جدید در مورد جامعه مدنی ، کثرت گرایی و مردم سالاری (2)»، ترجمة محمدتقی دل فروز، راهبرد ، ش 14 (پاییز 1376)؛
(3) تقی الدین نبهانی ، الدولة الاسلامیة ، دمشق 1952 الف ؛
(4) همو، نظام الحکم فی الاسلام ، دمشق 1952 ب ؛
(5) جویس ویلی ، نهضت اسلامی شیعیان عراق ، ترجمة مهوش غلامی ، تهران 1373 ش ؛


(6) Walid Mahmoud Abdelnasser, The Islamic movement in Egypt: perceptions of international relations, 1967-81 , London 1994;
(7) EI 2 , s.v. " Tak ¦â¤ A l-D ¦ân A l-Nabha ¦n ¦â " (by D. Commins);
(8) Kathy Evans, "Radical time-bomb under British Islam", The Guardian , 7 Feb. 1994;
(9) Hizb ut- Tahrir. [Homepage(. 2000 )online(. . )5 Dec. 2000(;
(10) idem, "Shura, not democracy", Khilafah magazine , supp. (7 Aug. 1994);
(11) idem, The war for revival: the methodology of Hizb ut-Tahrir for change , London: A l-Khilafah )n.d.(;
(12) Taq ¦âal-D ¦ân Nabha ¦n ¦â, The Islamic state , London: A l-Khilafah )n.d.];
(13) The Oxford encyclopedia of the modern Islamic world , ed. John L. Esposito, New York 1995, s.v. "H ¤izb A l-Tah ¤r ¦âr A l-Isla ¦m ¦â " (by Suha Taji-Farouki);
(14) Suha Taji- Farouki, "Islamists and the threat of Jihad: Hizb al- Tahrir and al-Muhajiroun on Israel and the Jews", Middle Eastern studies , vol. 36, no. 4 (oct. 2000).

/ سیدعباس عراقچی /