تِجانی ، عبداللّه بن محمدبن احمد تونسی ، جغرافی نویس و ادیب تونسی در عهد حفصیان در قرن هفتم و هشتم . او را محمدبن احمدبن ابراهیم و محمدبن عبداللّه بن ابراهیم نیز نامیده اند. ناشر کتاب تحفة العروس او را ابوعبداللّه محمدبن احمد تجانی نامیده و گمان کرده که او همان احمد تجانی ، پیشوای طریقه تجانیه ، است (تجانی ، مقدمة عبدالوهاب ، ص مو؛ کراچکوفسکی ، ص 411ـ412).

تجانی به قبیله تِجان ، از قبایل مراکش ، منسوب است . جدّ اعلای او، ابوالقاسم تجانی ، در 555 در فتح تونس شرکت کرد و در آنجا ماندگار شد و در دیوان رسایل موحدون * به کتابت پرداخت . ابوالقاسم تجانی و نوادگانش اهل علم و ادب بودند و در دربار تونس موقعیتهای ممتازی به دست آوردند (تجانی ، مقدمة عبدالوهاب ، ص یج ـ یو).

تجانی بین سالهای 670ـ675 در تونس به دنیا آمد. در کودکی نزد پدرش به فراگیری حدیث ، فقه ، تاریخ و ادب پرداخت (همان ، مقدمة عبدالوهاب ، ص که ـ کو). در نوجوانی تفسیر و حدیث و علوم دینی را نزد شیوخ مشهور زمان خود فراگرفت (همانجا). سپس کاتب دیوان انشا و مباشر پدرش شد. همچنین به محافل ادبی راه یافت و در ادب و شعر سرآمد گردید (همان ، مقدمة عبدالوهاب ، ص که ، لا).

تجانی از ندیمان محمد دوم الواثق باللّه ، مشهور به ابی عَصِیدْه ، سلطانِ حَفْصی بود. پس از نمایان شدن ذوق و استعدادش ، از همنشینان امیرابویحیی زکریابن احمد مشهور به لحیانی شد. در 706 همراه امیر لحیانی راهی سفر حج شد، اما در میانة راه به علت بیماری یا به دلیل سیاسی از امیر جدا شد و در 708 به تونس بازگشت (همان ، مقدمة عبدالوهاب ، ص لا ـ لب ؛ برونشویگ ، ج 2، ص 417؛ کراچکوفسکی ، ص 412) و در دیوان رسایل به خدمت خود ادامه داد. پس از آنکه امیر لحیانی به حکومت رسید، تجانی از ارکان حکومت شد و اعتبار بسیار یافت و در 711 صاحب دیوان رسایل شد. ظاهراً او در دورة اغتشاشات تونس درگذشته است ، زیرا پس از 717 از او نشانی در دست نیست ، حسن حُسنی عبدالوهاب قول کسانی را که مرگ او را در 721 ذکر کرده اند نامعتبر می داند (تجانی ، مقدمة عبدالوهاب ، ص لب ، لو، پانویس 1).

آثار تجانی اینهاست : اداءاللازم فی شرح مقصورة حازم که آن را در 699 در شرح قصیدة حازم قرطاجنی در مدح خلیفه المستنصر باللّه بن ابی زکریا، سلطان حفصی ، تألیف کرد (مفقود)؛ الوفاءببیان فوائد الشفاء (خطی )؛ الدرالنظیم فی الادب و التراجم در احوال ادبا و شعرا و رجال حفصی (مفقود)؛ تقیید علی ' صحیح مسلم (مفقود)؛ تقیید علی ' المسند الصحیح للبخاری (مفقود)؛ نفحات النَسرین فی مخاطبة ابن شَبرین که مجموعه ای ادبی است (مفقود)؛ علامة الکرامة فی کرامة العلامة (مفقود)؛ تحفة العروس و نزهة النفوس که مجموعه ای ادبی در 25 باب ، در بارة همنشینی با زنان و اخلاق و رفتار آنان است و به فرانسه نیز ترجمه شده است (همان ، مقدمة عبدالوهاب ، ص لط ـ مد) و رحلة که مشهورترین کتاب اوست .

او در رحلة علاوه بر ذکر مشاهدات خود از شمال افریقا، از کتابهای معتبری نیز استفاده کرده است ، از جمله الانموذج ابن رَشیق و الحاصل حسین الارموی و انساب قریش ابی عبداللّه الزبیربن ابی بکر ( رجوع کنید بهص 7، 11، 33، 264، 368، و جاهای دیگر). در این کتاب جغرافیای طبیعی و انسانی شمال افریقا بدقت بررسی شده است و در بارة وقایع و بناهای تاریخی شهرها، خصوصیات نظامی ، وجه تسمیة شهرها، طول مسافت مناطق مختلف ، محصولات کشاورزی ، رجال و ادبا و شاعران آن نواحی توضیحاتی آمده است (برای نمونه رجوع کنید به ص 5 ـ11، 15ـ 18، 21ـ24، 26، مقدمة عبدالوهاب ، ص مح ). رحلة علاوه بر جنبة تاریخی و جغرافیایی ، جنبة ادبی نیز دارد. استفادة مناسب مؤلف از شعر و رعایت اصول ادبی ، توانایی او را در ادبیات عربی نشان می دهد (همان ، ص 44ـ52 ؛ کراچکوفسکی ، ص 411).

ابن خلدون در کتاب خود، العبر فی دیوان المبتداء و الخبر ، در بخش شمال افریقا از رحلة تجانی به عنوان منبع اصلی استفاده کرده است (ابن خلدون ، ج 6، ص 112ـ113؛ کراچکوفسکی ، همانجا؛ برونشویگ ، ج 2، ص 417). بخشهایی از رحلة در کتابهای ابوالبقاء خالدبن عیسی بَلوی (متوفی 739) و ابن رُشَید ــ که معاصر تجانی بوده اند ــ نقل شده است (همان ، ج 2، ص 418). این کتاب همچنین از منابع مهم برونشویگ در تألیف تاریخ افریقیة فی العهدالحفصی بوده است ( رجوع کنید به همان ، جاهای متعدد).

روسو ، مستشرق فرانسوی ، گزیده ای از رحلة را در 1268ـ 1269/1852ـ1853 به فرانسوی ترجمه کرد. میکله آماری ، مورخ ایتالیایی ، در 1273ـ1274/1857 در > مأخذشناسی اجتماعی عرب < گزیدة بلندی از آن را به ایتالیایی ترجمه و چاپ کرد. بل ، اسلام شناس فرانسوی ، نیز ترجمة کوتاهی از آن را به فرانسوی در 1321/1903 به چاپ رساند ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ). حسن حُسنی عبدالوهاب رحلة را با مقدمه ای جامع (تجانی ، مقدمه ، ص ز ـ تج ) در 1377 در تونس به چاپ رساند.

---

منابع :
(1) ابن خلدون ؛
(2) روبر برونشویگ ، تاریخ افریقیة فی العهد الحفصی ، نقله الی العربیة حمادی ساحلی ، بیروت 1988؛
(3) عبداللّه بن محمد تجانی ، رحلة التّجانی ، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب ، تونس 1981؛
(4) ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی ، تاریخ الادب الجغرافی فی العربی ، نقله عن الروسیة صلاح الدین عثمان هاشم ، بیروت 1408/1987؛


(5) EI 2 , s.v. " A l-Tid ¢j ¢a ¦n ¦â " (by M. Plessner and Ta «âeb E l Achةche).

/ منیژه ربیعی /