تَتَّوی ، محمدهاشم بن عبدالغفور سندی بهرامپوری حنفی ، عالِم و مؤلف هندی در قرن دوازدهم . در دهم ربیع الاول 1104 در تَتَّه * سند متولد شد (خلیل تتّوی ، ص 52) و در همانجا پرورش یافت . وی از شاگردان مولانا ضیاءالدین سندی تتّوی ، مرید ابوالقاسم نورالحق نقشبندی تتّوی ، بود (حسنی ، ج 6، ص 363؛ خلیل تتّوی ، ص 45، 59 ـ60 و نسبنامة ش 4) و به توصیة وی به محضرسیدسعداللّه سورتی قادری ، دانشمند شیعی ، رفت و از مریدان او شد (خلیل تتّوی ، ص 45 و نسبنامة ش 4). تتّوی به حج رفت و در مکه از دانش شیخ عبدالقادر صدیقی مکی ، مفتی حنفیان مکه ، بهره برد. تتّوی در فراگیری فقه و حدیث اهتمام بسیار کرد تا سرانجام استاد این دو علم شد و بر معاصران خود تفوّق یافت و به تدریس و افتا و تألیف پرداخت (حسنی ، همانجا). وی در اقامة حدود شرعی جدّیت تام داشت و گفته اند که در این امر کسی مانند او از ایالت سند برنخاسته است (خلیل تتّوی ، ص 43). تتّوی با شیخ محمد معین سندی مباحثاتی کرده (حسنی ، همانجا) و با نادرشاه و احمدشاه ابدالی ارتباط و مکاتبه داشته است . افراد بسیاری به تشویق و همّت او مسلمان شدند (رحمان علی ، ص 254؛ ظهورالدین احمد، ج 3، ص 808). کراماتی نیز به او نسبت داده اند (خلیل تتّوی ، ص 44ـ46). تتّوی با وجود کوشش در ترویج مذهب اهل سنّت (رحمان علی ، همانجا)، به امامان شیعه علیهم السلام بسیار احترام می گذاشت . او در ششم رجب 1174 درگذشت . اشعار فارسی بسیاری در رثای وی و همچنین تعدادی مادّه تاریخ در وفات او سروده اند. مدفن وی در کوهچة مُکْلی زیارتگاه است (خلیل تتّوی ، ص 52،60ـ64).

تتّوی در فقه ، ادب ، سیرة نبوی ، تفسیر، عروض ، لغت و حدیث آثار بسیاری به فارسی و عربی و سندی نوشته است . تعداد آثار او را از 138 تا 150 ذکر کرده اند (ظهورالدین احمد، همانجا؛ منزوی ، ج 10، ص 26). از جمله آثار فارسی اوست : رساله در اندازه گیری صاع ، رطل ، مثقال و اوزان هندی (منزوی ، ج 1، ص 211)؛ رساله ای در بارة قاعدة کلی سایة زوال و وقت در هر زمان و هرجا و ساعتهای زوال در شهرهای سند (همان ، ج 1، ص 270)؛ رساله در منع استعمال دخانیات و حکم افیون با مقدمه ای در تاریخ استعمال تنباکو (همان ، ج 1، ص 406)؛ رساله ای در بارة صلوات و رساله ای در فضایل اهل بیت علیهم السلام (همان ، ج 2، ص 1102، 1202)؛ حیاة القلوب فی زیارة المحبوب (خلیل تتّوی ، ص 54؛ ظهورالدین احمد، همانجا)؛ رساله ای در اسامی ، خصایص ، مناقب و تاریخ مدینه (منزوی ، ج 10، ص 26) ؛ دو رساله در بارة زنان پیامبر اکرم (همان ، ج 10، ص 292ـ293؛ خلیل تتوّی ، ص 52 ـ53؛ ظهورالدین احمد، ج 3، ص 808 ـ809)؛ چند رساله در بارة نامهای رسول اکرم ، نسب و شمایل و مناقب و احوال و اصحاب ایشان (منزوی ، ج 10، ص 292ـ297)؛ کتابی مفصّل در فقه (همان ، ج 14، ص 428ـ 429)؛ کتابی مفصّل در بارة روزه (همان ، ج 14، ص 490)؛ مفتاح الصلوة (همان ، ج 14، ص 750)؛ و شرحی فارسی بر کتاب مقدمة الصلواة ابوالحسن سندی که به سندی است (همان ، ج 14 ص 756). از آثار او به زبان سندی رساله ای است در بارة شکار و احکام فقهی آن که شیخ صبغة اللّه انصاری آن را به فارسی ترجمه کرده است (همان ، ج 1، ص 437). برخی از آثار عربی او عبارت اند از: رسالة النفحات الباهرة فی جوازالقول بالخمسة الطاهرة در اثبات این که اطلاق لفظ «پنج تن پاک بر آن نفوس خمسة کریمة معروفه و لفظ دوازده امام بر نفوس خمسة کریمة اثناعشر معروف » نیکوست . حافظ محمد صدیق لاهوری (متوفی 1193) شرحی فارسی بر آن نوشته است (همان ، ج 2، ص 1075ـ1076؛ ظهورالدین احمد، ج 3، ص 809)؛ السیوف القاهرة علی سابّ الخمسة الطاهرة ، در رد مخالفان پنج تن آل عبا (خلیل تتّوی ، ص 56)؛ رساله در شرح حدیث مشتمل بر پیش بینی رسول اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم از شهادت عماریاسر به دست سپاه معاویه ؛ و رساله در پاسخ کسی که به رسالة مزبور ایراد گرفته بود

(همان ، ص 55).

خانوادة تتّوی سرچشمة رشد و هدایت و از استادان علوم منقول و معقول به شمار می رفتند (همان ، مقدمة راشدی ، ص 23). برخی از آنان عبارت اند از: 1) عبداللطیف ، فرزند وی که از علما و اصحاب کرامات ، و واعظ و مدرّس و قاضی عسکر بود. وی تألیفات بسیاری داشته است (همان ، ص 46، 64). 2) فرزند عبداللطیف ، مخدوم محمدابراهیم (1162ـ 1225) که در زمان خود در ناحیة سند، در دانش و ارشاد یگانه بود و او را از اصحاب کرامات دانسته اند. محمدامین سندی رساله ای در احوال او نوشته است . گفته اند که حدود دویست هزار مرید داشته است . او تألیفات متعددی به فارسی و عربی و سندی دارد (همان ، ص 47ـ49، 65ـ66؛ ظهورالدین احمد، ج 3، ص 813). 3) فرزند محمدابراهیم ، عبداللطیف ثانی که علوم ظاهری و رسوم باطنی را فرا گرفت و در طریقت به خلافت پدرش رسید و از اصحاب کرامات شمرده شده است (خلیل تتّوی ، ص 49ـ51). 4) فرزند عبداللطیف ثانی ، عبدالغفور، که او نیز از دانشمندان بود و آثاری تألیف کرد (همان ، ص 50، 65ـ66). 5) فرزند دیگر عبداللطیف ثانی ، عبداللّه متخلص به «امید»، که در بلاغت و پرهیزگاری ، نمونه و در نظم و نثر و تقریر استاد بود. پاره ای از سروده های فارسی او موجود است (همان ،ص 43،51 ـ52). 6) محمدابراهیم خلیل تتّوی (1243ـ1317) که از نوادگان دختری محمدهاشم و مؤلف تکملة مقالات الشعراء در سرگذشت پارسی سرایان سند بود. وی به فارسی و سندی و اردو شعر می سرود. از او دو دیوان فارسی بجا مانده است (همان ، مقدمة راشدی ، ص 21، 30ـ31، 33 و نسب نامة ش 4). از شاگردان تتّوی ، محمدمحسن بن قاضی محمداکرم است که آثاری به فارسی تألیف کرده است (منزوی ، ج 2، ص 1204).

---

منابع :
(1) عبدالحی حسنی ، نزهة الخواطر و بهجة المسامع والنواظر ، ج 6، حیدرآباد دکن 1398/1978؛
(2) محمدابراهیم خلیل تتّوی ، تذکرة تکملة مقالات الشعراء ، چاپ حسام الدین راشدی ، کراچی 1958؛
(3) رحمان علی ، تذکرة علمای هند ، لکهنو 1914؛
(4) ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب ، ج 3، لاهور 1977؛
(5) احمد منزوی ، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان ، اسلام آباد 1362ـ1370ش .

/ اکبر ثبوت /