responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3265

 

تُتُش ، تاج الدوله ابوسعید ، بنیانگذار سلسلة سلاجقة شام در قرن پنجم . وی پسر الب ارسلان و برادر ملکشاه سلجوقی (حک : 465ـ 485) بود. ابن خَلَّکان (ج 1، ص 295) تاریخ ولادت او را 458 ضبط کرده است . نخستین آگاهی از تتش به 470 برمی گردد که ملکشاه وی را همراه عربهای بنی کلاب برای تسخیر شام فرستاد. او ابتدا حلب را محاصره کرد. در همین زمان نیز بدرالجمالی * ، امیر مصر، دمشق را محاصره کرده بود. اَتسِزبن اُوَق خوارزمی ، والی سلجوقی دمشق در 471، از تتش یاری خواست و به او وعده داد که شهر را تسلیم خواهد کرد. بدرالجمالی ــ که توان رویارویی با سپاهیان سلجوقی را نداشت ــ هنگامی که از حرکت لشکریان تتش به سمت دمشق باخبر شد، از آنجا رفت . اتسز به وعده اش عمل کرد، اما تتش او را کشت و دمشق را تصرف کرد (ابن قلانسی ، ص 112؛ بنداری ، ص 80). در 472 که تتش حلب را محاصره کرده بود، شرف الدوله مسلم بن قریش عُقَیلی ، والی موصل ، به مردم حلب آذوقه رساند و تتش هم پس از چند روز محاصره از آنجا رفت و اهالی حلب ، شهر را به شرف الدوله تسلیم کردند و وی این واقعه را به اطلاع ملکشاه رساند (ابن اثیر، 1405، ج 8 ، ص 127، 132). در 475 تتش رهسپار انطاکیه شد و شرف الدوله که از او بیمناک بود، لشکری از عربهای بنی عُقَیل * و کُردها گرد آورد و از خلیفة مصر نیز کمک خواست و به دمشق حمله کرد. تتش به محض آگاه شدن از ماجرا، در اوایل محرّم 476 به دمشق بازگشت و با شرف الدوله جنگید و او را وادار به عقب نشینی کرد (ابن قلانسی ، ص 114؛ ابن اثیر، 1405، ج 8 ، ص 132). تتش پس از این نبرد، اَنطَرطُوس / طرطوس را فتح کرد و به دمشق بازگشت . در این گیرودار ملکشاه حلب را تصرف کرد و شرف الدوله را به عنوان والی به آنجا فرستاد (ابن قلانسی ، ص 115 ـ116). سه سال بعد، شرف الدوله در جنگی با سلیمان بن قـُتُلْمِش (سلیمانشاه اول ، از امرای سلجوقی و بنیانگذار سلاجقة روم ) که حلب را محاصره کرده بود، کشته شد و تتش به بهانة کین خواهی به حلب لشکر کشید. سلیمان با آگاهی یافتن از حرکت تتش از محاصره دست برداشت ، اما دو لشکر در عَین سَیلَم با یکدیگر روبرو شدند و چون تتش با امیران سلیمان در نهان ساخته بود، در روز جنگ ، امیران جانب تتش را گرفتند و سلیمان که شکست را قطعی می دید، خود را کشت . هنگامی که ملکشاه این خبر را شنید، از تتش رنجید و او را سرزنش کرد. ظاهراً وی از قدرت گرفتن تتش در شام بیمناک بوده است (ابن قلانسی ، ص 118ـ119؛ ابن عدیم ، ص 215؛ آقسرایی ، ص 20ـ 21). سپس تتش از ابن حُتَیتی ، پیشوای مردم حلب ، خواست تا شهر را تسلیم او کند، اما وی به این کار تن نداد و از ملکشاه یاری خواست . تتش با کمک یکی از اهالی شهر را تصرف کرد، اما هنگامی که از حرکت ملکشاه به سوی حلب آگاه شد، به دمشق بازگشت (ابن اثیر، 1405، ج 8 ، ص 140). ملکشاه در 480 آق سنقر بُرسُقی (قسیم الدوله آق سنقر)، جدّ خاندان زنگی و از امیران مقتدر ملکشاه ، را والی حلب کرد و آق سنقر در 483 تتش و بوزان ، والی رُها، را برای تسخیر حمص فرستاد (ابن قلانسی ، ص 119ـ120). پس از مرگ ملکشاه در 485، میان پسرانش (برکیارق و محمود) و برادرش (تتش ) بر سر جانشینی او جنگ درگرفت . امیران قدرتمند سلجوقی (آق سنقر، بوزان و مؤیدالدوله یاغی سیان که والی انطاکیه بود) نخست از تتش حمایت کردند و او توانست بر رقیبانش ، برکیارق و محمود، پیشی گیرد و در 486 رَحبَه و نصیبین را تسخیر و ادعای سلطنت کند. پس از آن ، مَیّافارِقین و برخی از شهرهای دیارْ بَکر و موصل را گرفت (ابن قلانسی ، ص 122ـ124؛ ابن جوزی ، ج 17، ص 5). سپس به عزم جنگ با برکیارق ــ که ری و همدان را در اختیار داشت ــ به آذربایجان رفت ، اما به دلیل پیوستن آق سنقر و بوزان به برکیارق از جنگ پرهیز کرد و به شام بازگشت (ابن اثیر، 1963، ص 13). تتش پس از جمع آوری لشکر در 487 به طرف حلب حرکت کرد و در نهر سَبْعین با آق سنقر و بوزان جنگید که در نتیجة آن آق سنقر و بوزان کشته شدند (همان ، ص 15؛ ابن عدیم ، ص 226؛ برای شرح مفصّل این رویداد رجوع کنید به ابن قلانسی ، ص 125ـ127). سپس تتش همدان را گرفت و فخرالملک ، پسر نظام الملک ، را به وزارت منصوب کرد و او را به بغداد فرستاد تا خلیفه را وادارد که به نام تتش خطبه بخواند (ابن اثیر، 1405، ج 8 ، ص 171). برکیارق که اندکی پیش از مرگ خلیفه مقتدی باللّه (متوفی 487) در بغداد بود (ابن قلانسی ، ص 126)، هنگامی که از حملة تتش به قلمروش باخبر شد، به آذربایجان بازگشت و در جنگ با وی شکست خورد (ابن اثیر، 1405، همانجا) و به اصفهان که در تصرف برادرش محمود بود، گریخت . طرفداران محمود وی را زندانی کردند و قصد کشتن او را داشتند که در همین حین محمود به مرض آبله درگذشت و برکیارق را حامیانش (پیروان نظام الملک ) به سلطنت رساندند (ظهیری نیشابوری ، ص 36؛ راوندی ، ص 142). برکیارق پس از جمع آوری لشکر در صفر 488 با تتش در دشت ماوه (واشلو/ داشیلوا، در نزدیکی ری ) روبرو شد ( مجمل التواریخ والقصص ، ص 409) و در حین نبرد یکی از غلامان بوزان ، تتش را کشت (ابن شدّاد، ج 3، قسم 1، ص 402؛ نیز رجوع کنید به برکیارق * ). از تتش دو پسر به نامهای فخرالملک رضوان (حاکم حلب ) و شمس الملوک دُقاق (حاکم دمشق ) برجا ماند (ابن خلّکان ، ج 1، ص 296).

با وجود اینکه در منابع در بارة خصال تتش مطلبی دیده نمی شود، چنین می نماید که وی امیری قدرتمند و زیرک و جاه طلب بوده و اگر رؤسای لشکرش و والیان شام با او همراهی می کردند، می توانست حاکمیت سلجوقیان را بر قلمرو وسیعشان تا مدتها حفظ کند.


منابع :
(1) محمودبن محمد آقسرایی ، مسامرة الاخبار و مسایرة الاخیار ، چاپ عثمان توران ، آنکارا 1944؛
(2) ابن اثیر، التاریخ الباهر فی الدّولة الاتابکیـّة ، چاپ عبدالقادر احمد طلیمات ، قاهره ( 1963 ) ؛
(3) همو، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1405/1985؛
(4) ابن جوزی ، المنتظم فی تاریخ الملوک والامم ، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت 1412/1992؛
(5) ابن خلّکان ؛
(6) ابن شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراء الشام والجزیرة ، ج 3، قسم 1، چاپ یحیی عبّارة ، دمشق 1978؛
(7) ابن عدیم ، زبدة الحلب من تاریخ حلب ، چاپ خلیل منصور، بیروت 1417/ 1996؛
(8) ابن قلانسی ، ذیل تاریخ دمشق ، چاپ آمدروز، بیروت 1908، چاپ افست قاهره ( 1968 ) ؛
(9) فتح بن علی بنداری ، تاریخ سلسلة سلجوقی ، زبدة النصرة ونخبة العصرة ، ترجمة محمدحسین جلیلی ، تهران 1356ش ؛
(10) محمدبن علی راوندی ، راحة الصدور و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق ، به سعی و تصحیح محمد اقبال ، بانضمام حواشی و فهارس با تصحیحات لازم مجتبی مینوی ، تهران 1364ش ؛
(11) ظهیرالدین ظهیری نیشابوری ، سلجوقنامه ، تهران 1332ش ؛
(12) مجمل التواریخ و القصص ، چاپ محمدتقی بهار، تهران 1318ش .

/ شهناز رازپوش /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3265
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست