responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3239

 

تبریزی ، نجیب الدین رضا ، شاعر و از مشایخ صوفیه ذهبیه * در قرن یازدهم و دوازدهم . وی در 1047 در اصفهان به دنیا آمد (تربیت ، ص 535؛ خاوری ، ج 1، ص 281ـ 282؛ مدرس تبریزی ، ج 2، ص 375)، اما در اصل تبریزی بود. بنا بر بعضی اشعار وی در کودکی پدر خود را از دست داده یا یتیم به دنیا آمده است (خاوری ، ج 1، ص 280، 282). تبریزی تا پایان نوجوانی در اصفهان زیست و احتمالاً مقدمات را در همانجا فراگرفت (همان ، ج 1، ص 283ـ284). او در شرح حالش خود را امّی معرفی کرده (تمیم داری ، بخش 1، ص 340ـ 341) که گویا به درس ناخواندگی نزد استاد اشاره داشته و بر همین اساس ، شرح حال نویسان نیز وی را امّی دانسته اند (برای نمونه رجوع کنید به مدرس تبریزی ، همانجا؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 9، قسم 2، ص 402).

تبریزی از مشایخ صوفیه ذهبیه و ملقب به «نجیب الدین » (لقب طریقتی وی ) بود (عبرت نائینی ، ج 2، ص 768؛ خاوری ، ج 1، ص 281). ظاهراً تمایل وی به ذهبیه با جذبه آغاز شد (مدرس تبریزی ، همانجا). تبریزی در اصفهان با شیخ محمدعلی مؤذن خراسانی ، از مشایخ ذهبیه ، ملاقات کرد و همراه او به مشهد رفت . در آنجا پس از ریاضتهای بسیار، در بیست وچهار سالگی به مقام شیخیت و ارشاد رسید، چهار سال در این مقام باقی ماند و در بیست وهشت سالگی به مقام «قطب صامت » ارتقا یافت (خاوری ، ج 1، ص 286). وی در 1078 به همراه استادش به اصفهان بازگشت و بعدها خلیفه و داماد او شد (معصوم علیشاه ، ج 3، ص 165، 217؛ خاوری ، ج 1، ص 284ـ 285، 289؛ تمیم داری ، بخش 1، ص 341ـ342). شیخ علی نقی فارسی اصطهباناتی و سپس محمدهاشم درویش ، خلیفه های تبریزی در طریقت ذهبیه شدند (معصوم علیشاه ، ج 2، ص 345، ج 3، ص 216؛ عبرت نائینی ، همانجا؛ خاوری ، ج 1، ص 280).

تاریخ وفات تبریزی را هدایت (ص 123) و آقابزرگ طهرانی (همانجا)، 1080 ذکر کرده اند. بعضی نویسندگان نیز با اینکه در بیان شرح حال او به هدایت استناد کرده اند، تاریخ فوت وی را متفاوت آورده اند؛ معصوم علیشاه (ج 3، ص 216) وفات وی را در 1185 و خاوری (ج 1، ص 287ـ289) و تمیم داری (بخش 1، ص 340) آن را در 1108 ذکر کرده اند که به نظر می رسد تاریخ اخیر به واقعیت نزدیکتر باشد. آنچه مسلّم است این است که تبریزی در 1100 زنده بوده ، زیرا مثنوی خلاصة الحقایق را در این سال سروده و خود به آن تصریح کرده است (رجوع کنید به تمیم داری ، بخش 1، ص 354). مدفن وی اصفهان است (مهدوی ، ص 326).

آثاری که از تبریزی باقی مانده اینهاست : 1) نورالهدایة ، در بارة انواع معرفت و اصول دین و اصطلاحات و معارف صوفیه ، نام اصلی آن در نسخ خطی نورالهدایة و مصدرالولایة است ، اما در متن چاپ شده ، قسمت دوم عنوان حذف شده است . این اثر مشتمل بر مقدمه و هفت اصل و خاتمه است و در 1078 تألیف شده است (خاوری ، ج 1، ص 287؛ تمیم داری ، بخش 1، ص 342، 355ـ364). 2) سبع المثانی ، منظومه ای عرفانی به فارسی بر وزن مثنوی مولوی ، که آن را در 1094 سروده و مشتمل بر بیست هزار بیت است (معصوم علیشاه ؛ مدرس تبریزی ، همانجاها؛ خاوری ، ج 1، ص 281). در 1342 احمدبن حاجی محمدکریم تبریزی این منظومه را کتابت کرد و در دارالعلم شیراز چاپ سنگی شد (تمیم داری ، بخش 1، ص 350). 3) دیوان (مدرس تبریزی ، همانجا) در چهارهزار بیت مشتمل بر غزلیات ، قصاید، ترجیعات و مراثی . این دیوان تاکنون چاپ نشده و فاقد تاریخ کتابت است (تمیم داری ، بخش 1، ص 342). 4) مثنوی خلاصة الحقایق ، مشتمل بر مسائل فلسفی و عرفانی و مبانی تصوف و آداب سیر و سلوک ، که در 1100 سروده شده است . میرزااحمد اردبیلی این اثر را در 1338 از روی نسخه ای خطی که در 1160 کتابت شده بود، در ضمن کفایة المؤمنین و اوصاف المقربین چاپ کرده است . این مثنوی آخرین اثر نجیب الدین تبریزی بوده است (مدرس تبریزی ، همانجا؛ مشار، ج 2، ستون 1904؛ خاوری ، ج 1، ص 289؛ تمیم داری ، بخش 1، ص 354ـ 355، بخش 2، ص 823). بعضی ، دستور سلیمان و مقالات وافیه و اصطلاحات صوفیان را نیز از تألیفات او دانسته اند (رجوع کنید به منزوی ، ج 2، بخش 1، ص 1038، 1409؛ تمیم داری ، بخش 1، ص 342).

به آثار منظوم تبریزی بیشتر توجه شده است . او به تأثیر از زمانة خود به سبک هندی شعر گفته و به شیوة مولوی و حافظ نیز نظر داشته و از انوری و خاقانی هم تأثیر گرفته ، گرچه بیش از همه متأثر از استاد خود، مؤذن خراسانی ، بوده است (تمیم داری ، بخش 1، ص 348ـ349). در آثار منظوم او، آیات و روایات بر اساس معارف شیعی تفسیر و برخی از آنها به فارسی ترجمه شده است (همان ، بخش 1، ص 363). وی بیشتر «جوهری » و گاه «زرگر» یا «نجیب الدین » یا «رضا» تخلص می کرده (مدرس تبریزی ؛ آقابزرگ طهرانی ، همانجاها) و همین امر موجب شده است که رضاقلی خان هدایت (همانجا)، و به تبع او مدرس تبریزی (همانجا)، وی را «زرگر اصفهانی » معرفی کنند (خاوری ، ج 1، ص 281ـ282).

مظفر علیشاه کرمانی (متوفی 1215) در بحرالاسرار (ص 137ـ 138) و میرزامحسن عمادالفقراء (متوفی 1333) او را ستوده و در وصف وی شعر سروده اند (معصوم علیشاه ، همانجا؛ خاوری ، ج 1، ص 279ـ280).


منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) محمدعلی تربیت ، دانشمندان آذربایجان ، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران 1378 ش ؛
(3) احمد تمیم داری ، عرفان و ادب در عصر صفوی ، تهران 1372ـ1373 ش ؛
(4) اسداللّه خاوری ، ذهبیه : تصوف علمی ـ آثار ادبی ، ج 1، تهران 1362 ش ؛
(5) محمدعلی عبرت نائینی ، تذکرة مدینة الادب ، چاپ عکسی تهران 1376 ش ؛
(6) مدرس تبریزی ؛
(7) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1350ـ 1355 ش ؛
(8) محمدتقی بن محمدکاظم مظفرعلیشاه کرمانی ، کبریت احمر؛
(9) و بحرالاسرار ، چاپ جواد نوربخش ، تهران 1350 ش ؛
(10) محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه ، طرائق الحقائق ، چاپ محمدجعفر محجوب ، تهران 1339ـ 1345 ش ؛
(11) احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطی فارسی ، تهران 1348ـ1353 ش ؛
(12) مصلح الدین مهدوی ، تذکرة القبور، یا، دانشمندان و بزرگان اصفهان ، اصفهان 1348 ش ؛
(13) رضاقلی بن محمدهادی هدایت ، تذکره ریاض العارفین ، چاپ مهرعلی گرکانی ، تهران ( 1344 ش ) .

/ حسن کوهپایه /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3239
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست