تبریزی ، محمدزمان بن کلبعلی اصفهانی ، فقیه و عالم شیعی قرن دوازدهم . سال تولد وی دانسته نیست . بنابه گزارش محمدزمان (ص 290)، جدّ او اهل تبریز و از علمایی بوده که شاه عباس دوم او را برای مصاحبت به اردوی خویش فرا می خوانده است . تبریزی در مدرسة شیخ لطف اللّه اصفهان (مدرسة خواجه مَلِک ) ــ که از آن اثری نمانده است ــ و نزد علمای بزرگی چون ملامحمدباقر مجلسی ، شیخ جعفر قاضی حُوَیزی ، محمدصالح خاتون آبادی و آقاحسین خوانساری علم آموخت (تبریزی ، مقدمة جعفریان ، ص 14ـ16؛ آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 16، ص 142؛ همائی ، ج 1، ص 108). تبریزی از جانب سلطان حسین صفوی (حک : 1105ـ 1137) تولیت و نظارت مدرسة شیخ لطف اللّه را به عهده داشت (تبریزی ، ص 24، 291؛ خوانساری ، ج 3، ص 350). وفات وی را در 1131 یا 1137 دانسته اند (آقابزرگ طهرانی ، 1403، همانجا؛ بغدادی ، هدیة العارفین ، ج 2، ستون 316).

اثر مهم تبریزی فرائدالفوائد در احوال مدارس و مساجد است که احتمالاً نگارش آن را در 1122 به انجام رسانده است (رجوع کنید به تبریزی ؛ خوانساری ، همانجاها). فرائدالفوائد مشتمل بر دو باب و یک خاتمه است . هر باب شش فصل دارد. باب اول شامل بحث لغوی در بارة واژة مسجد ، اشاره به آیات و احادیث در اهمیت مساجد، چگونگی بنای مسجد، آداب و ادعیة ورود به مسجد و عبادت در آن است . تبریزی در ضمن برشمردن محرّمات و مکروهاتی که نباید به مسجد وارد شود، بحث تنباکو را مطرح می سازد که نشان می دهد دامنة مجادلات فقهی در این باب ، که از ابتدای عصر صفوی مطرح شده بود، همچنان ادامه داشته است (رجوع کنید به ص 50؛ افشار، ص 176). دیگر مطالب این باب اینهاست : تاریخچة بنای مساجد و معرفی اجمالی مهمترین مساجد همچون مسجدالحرام و مسجد مدینه و کوفه ، اشاره به انحراف قبلة برخی شهرها و نیز مساجد از جمله مقدار انحراف قبلة مسجدجامع قدیم و مسجد جدید عباسی در اصفهان و مسجدجامع تبریز (رجوع کنید به ص 73، 76). باب دوم شامل بحث لغوی در بارة واژة مدرسه ، ذکر آداب تعلیم و تربیت ، تاریخچة بنای مدارس بویژه در اصفهان ، اشاره به امور مالی و نحوة ادارة مدارس است (ص 280ـ299). به رغم اینکه دورة صفوی عصر رشد و گسترش تحصیلات علمی و نهضت مدرسه سازی در اصفهان و دیگر شهرهای مهم ایران بوده است ، مؤلف چندان گزارش جامعی در این باب به دست نمی دهد (همان ، مقدمة جعفریان ، ص 19). در فصل ششم به ذکر نام تربیت یافتگان مدرسة شیخ لطف اللّه می پردازد و نیز نام دانشمندان امامیه ، همچون آقاحسین خوانساری و شمس الدین محمد گیلانی (ملا شمسا) صاحب حاشیه بر شرح حکمة العین و آقامحمدباقر خاتون آبادی ، را ذکر می کند. تبریزی این مدرسه را نزد شیعیان ، هم شأن نظامیه نزذ اهل سنّت می داند (ص 295ـ 296؛ برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به خوانساری ، ج 3، ص 350ـ351). خاتمة کتاب ، در بارة آداب زیارت و احکام بِیَع و کنایس و صومعه ها و دیگر مسائل است . تبریزی به رغم گرایش به زهد و ریاضت ، مشوق گوشه نشینی نبوده و به صوفیان بازاری تاخته و در وصف احوال شیخ صفی الدین اردبیلی بر پایبندی وی به شریعت تأکید ورزیده است .

فرائدالفوائد به لحاظ اشتمال بر اطلاعاتی در بارة مساجد و مدارس عصر صفوی و همچنین روشهای تعلیم و تربیت ــ با توجه به معدود بودن منابع در این زمینه ــ اهمیتی ویژه دارد. تبریزی برای تألیف این کتاب به منابع متعددی مراجعه ، و نام آنها را در جای جای اثر خویش ذکر کرده است (رجوع کنید به افشار، ص 174). برخی از نقل قولهای وی برگرفته از بحارالانوار است (تبریزی ، مقدمة جعفریان ، ص 14). بعدها فرائد الفوائد در دسترس میرزا محمدباقر خوانساری بوده ، و او بنا به نوشتة خود در روضات الجنات (ج 3، ص 352)، در شرح حال برخی از علما از این اثر بهره جسته است (نیز رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، 1337ش ، ص 183). آقابزرگ طهرانی نیز از فرائدالفوائد به نقل از خوانساری سخن گفته و گویا خود وی به آن دسترسی نداشته است (رجوع کنید به 1403، ج 16، ص 142؛
همو، 1372ش ، ص 292، پانویس ). جلال الدین همائی در ضمن معرفی سردابه ای که در پشت مسجد شیخ لطف اللّه و در جنب مدرسة خواجه ملک بوده و به مقبرة ابن سینا شهرت داشته است ، می نویسد که سالها در پی فرائدالفوائد بوده اما آن را نیافته است (ج 1، ص 108 و پانویس ). ظاهراً وی نیز از طریق روضات الجنات با نام این کتاب آشنا شده است . ایرج افشار نسخه ای از این اثر را در فهرست پرچ کتابخانة دولتی آلمان (کتابخانة پادشاهی برلین ) یافته و در 1353 ش آن را در عامری نامه (ص 173ـ183) معرفی کرده است . فرائد الفوائد در 1373ش در تهران بر پایة ریزفیلم همین نسخه با مقدمه و تصحیح رسول جعفریان به چاپ رسیده است .

آثار دیگر تبریزی ــ که وی در فرائدالفوائد نیز به برخی از آنها اشاره کرده ــ عبارت است از: شرح زبدة الاصول ؛
کتاب الچنته ، به سبک کشکول . نام این اثر جبّه و جنته نیز ضبط شده است (رجوع کنید به تبریزی ، ص 77؛
خوانساری ، ج 3، ص 350؛
بغدادی ، هدیة العارفین ، ج 2، ستون 316)؛
رسالة فارسی المِسْعار فی الاَسعار که آن را در 1127، سال قحطی معروف اصفهان ، برای تعیین نرخ اجناس نوشته است ؛
تعلیقات اصول کافی ؛
ترجمة خلاصة الاذکار ؛
حواشی بر تهذیب الاحکام (بغدادی ، ایضاح المکنون ، ج 1، ستون 360؛
همو، هدیة العارفین ، همانجا؛
آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 13، ص 300، ج 16، ص 142، ج 21، ص 19؛
تبریزی ، مقدمة جعفریان ، ص 17ـ 18).

---

منابع :
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(2) همو، طبقات اعلام الشیعة : الکواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعد العشرة ، چاپ علی نقی منزوی ، تهران 1372ش ؛
(3) همو، مصفی المقال فی مُصنفی علم الرجال ، چاپ احمد منزوی ، تهران 1337ش ؛
(4) ایرج افشار، « ( در بارة ) فرائدالفوائد در احوال مدارس و مساجد »، در عامری نامه : مشتمل بر هجده مقالة تحقیقی و تاریخی ، تهران : یغما، 1353ش ؛
(5) اسماعیل بغدادی ، ایضاح المکنون ، ج 1، در حاجی خلیفه ، ج 3؛
(6) همو، هدیة العارفین ، ج 2، در حاجی خلیفه ، ج 6؛
(7) محمدزمان بن کلبعلی تبریزی ، فرائدالفوائد در احوال مدارس و مساجد ، چاپ رسول جعفریان ، تهران ( 1374ش ) ؛
(8) خوانساری ؛
(9) جلال الدین همائی ، مقالات ادبی : «رابطة ابن سینا با اصفهان »، ج 1، تهران 1369ش .

/ لیلا هوشنگی /