تَبادَکانی ، شمس الدین محمد ، از محدثان و عارفان شافعی مذهب قرن نهم . اهل تبادکان خراسان بود. از تاریخ ولادت و زندگانی او اطلاع کمی در دست است . وی از معاصران عبدالرحمان جامی بوده و با وی مصاحبت داشته است (نظامی باخرزی ، ص 96). همچنین او را از خلفا و مریدان زین الدین خوافی (متوفی 838) دانسته اند (خواندمیر، ج 4، ص 334؛ اصیل الدین واعظ ، ص 109؛ امیرعلیشیر نوائی ، ص 27). با اینکه وی را مرید بهاءالدین عمر نیز گفته اند، او خود اشاره به این ارادت نکرده است (جامی ، ص 457). گفته اند که قرآن را در یک ماه رمضان حفظ کرد (اصیل الدین واعظ ، ص 110). ابتدا علوم ظاهری را آموخت و پس از دیدار با زین الدین خوافی به تصوف و عرفان روی آورد و با وی بیعت کرد (جامی ، همانجا). تبادکانی از محضر مشایخی همچون بهاءالدین عمر (متوفی 857)، فخرالدین نورستانی (متوفی 820) و سعدالدین کاشغری (متوفی 860) بهره برد (همانجا؛ خواندمیر، ج 4، ص 61). گفتگوی طولانی وی در بارة عشق و عقل با سعدالدین کاشغری نشان می دهد که وی عقل را جلوه ای از عشق الاهی می داند (نظامی باخرزی ، ص 104ـ106).
تبادکانی از مدرسان علوم نقلی و عقلی هرات بوده (همان ، مقدمة مایل هروی ، ص 4) و شمس الدین محمد جامی (متوفی 877)، برادر عبدالرحمان جامی ، در حوزة درس او حضور می یافته است (نظامی باخرزی ، ص 85). او را صاحب کرامات دانسته اند (اصیل الدین واعظ ، همانجا). تاریخ وفات او معلوم نیست ؛ برخی منابع وفات او را در 891 (اصیل الدین واعظ ، همانجا؛ منزوی ، ج 7، ص 524؛ معصوم علیشاه ، ج 3، ص 110) و برخی دیگر در 864 نوشته اند؛ خواندمیر یک بار 864 (ج 4، ص 61) و باردیگر (ج 4، ص 335) 891 را ثبت کرده و به نوشتة کحّاله (ج 11، ص 202) وی تا 875 زنده بوده است . مدفن تبادکانی در گازرگاه هرات ، در جوار مقبرة خواجه عبداللّه انصاری است (خواندمیر؛ جامی ، همانجاها). در 891، به دستور امیرعلیشیر نوائی (844 ـ906)، بر مزار او خانقاهی ساختند و فرزندش حمیدالدین (متوفی 917) جانشین پدر در آنجا شد و مریدان تبادکانی در آنجا عبادت می کردند (امیرعلیشیر نوائی ، ص 28؛ معصوم علیشاه ، همانجا؛ خواندمیر، ج 4، ص 335). این خانقاه هنوز هم در هرات پابرجاست (نظامی باخرزی ، مقدمة مایل هروی ، همانجا).
آثار بجای مانده از تبادکانی عبارت اند از: 1) تسنیم المقربین به فارسی که از شروح مشهور منازل السایرین است . وی در این شرح ، از شرح عربی زین الدین خوافی متأثر است (بغدادی ، ج 6، ستون 214؛ منزوی ، ج 3، ص 1350ـ1351؛ انصاری ، ص 7)؛ 2) تخمیس و ترجمة قصیدة مشهور برده * سرودة بوصیری * . وی ابتدا آن را به عربی تخمیس کرده و سپس به فارسی درآورده است (منزوی ، ج 7، ص 524؛ معصوم علیشاه ؛ اصیل الدین واعظ ، همانجاها)؛ 3) الاربعون البلدانیـّة ، درحدیث (کحّاله ؛ بغدادی ، همانجاها)؛ 4) شرح الاسماء الحسنی ؛ ابیات مختصری نیز به وی منسوب است (امیرعلیشیر نوائی ؛ اصیل الدین واعظ ، همانجاها). نسخ خطی آثار وی موجود است (رجوع کنید به منزوی ؛ کحّاله ؛ بغدادی ، همانجاها).
منابع : (1) عبداللّه بن عبدالرحمان اصیل الدین واعظ ، مقصد الاقبال سلطانیة و مرصد الا´مال خاقانیه ، چاپ مایل هروی ، تهران 1351ش ؛ (2) امیرعلیشیر نوائی ، تذکرة مجالس النفائس ، چاپ علی اصغر حکمت ، تهران 1363ش ؛ (3) عبداللّه بن محمد انصاری ، منازل السایرین ، متن عربی با مقایسه به متن علل المقامات و صدمیدان ، ترجمة دری منازل السایرین و علل المقامات و شرح کتاب از روی آثار پیر هرات از روان فرهادی ، تهران 1361ش ؛ (4) اسماعیل بغدادی ، هدیة العارفین ، ج 2، در حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، ج 6، بیروت 1410/1990؛ (5) عبدالرحمان بن احمد جامی ، نفحات الانس ، چاپ مهدی توحیدی پور، تهران ( تاریخ مقدمه 1336ش ) ؛ (6) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر ، چاپ محمد دبیر سیاقی ، تهران 1353ش ؛ (7) عمررضا کحّاله ، معجم المؤلفین ، بیروت ( تاریخ مقدمه 1376 ) ؛ (8) محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه ، طرائق الحقائق ، چاپ محمدجعفر محجوب ، تهران 1339ـ1345ش ؛ (9) احمد منزوی ، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان ، اسلام آباد 1362ـ1370ش ؛ (10) عبدالواسع بن جمال الدین نظامی باخرزی ، مقامات جامی : گوشه هایی از تاریخ فرهنگی و اجتماعی خراسان در عصر تیموریان ، چاپ نجیب مایل هروی ، تهران 1371ش .