responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3197

 

تائيه ابن فارِض ،

معروف به نظم السلوک یا نظم الدُرّ ، قصیده ای عرفانی در احوال و مراتب سلوک ، سرودة ابن فارِض * . تعداد ابیات قصیده را از 750 تا 779 بیت ذکر کرده اند (فاخوری ، ص 518؛ فرّوخ ، ج 3، ص 524؛ جامی ، ص 541). این قصیده به تائیة الکبری نیز شهرت دارد تا از دیگر قصیدة تائیة ابن فارض ، موسوم به تائیة الصغری (فاخوری ، همانجا) ممتاز شود. گفته اند که ابن فارض این قصیده را بر اثر جذبه هایی که گاه گاه به او دست می داد، سرود و قصد داشت نام آن را «لَوایح الجَنان و رَوایح الجِنان » بگذارد، اما پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم را در خواب دید و به اشارة آن حضرت ، قصیده را «نظم السلوک » نامید (جامی ، همانجا).

قصیدة تائیه در حقیقت معراج نامه یا شرح احوال شاعر است و نمونه ای از احوال مشترک سالکان را در مراحل سلوک نشان می دهد (حلمی ، ص 181). ابن فارض در این قصیده مراتب عشق و احوال خود را با یکی از مریدان حقیقی یا خیالی خود در میان می گذارد. برخی مطالب مهم این قصیده عبارت است از:

1) دشواریهای راه وصال . ابن فارض از بیت اول تا هفتم این قصیده از جلوة حسن یار و نوشیدن شراب عشق سخن می گوید و بیان می کند که غلبة سکر و بسط حاصل از آن ، طلب و شوق وصال محبوب را در او پدید آورده است . اما سلوک با محنتها و دشواریهای بسیار همراه است و درد فراق و سوز دل و مصائب سالک در قیاس با مصائب انبیایی چون ابراهیم ، یعقوب و ایوب علیهم السلام شدیدتر است (بیت 13ـ15).

2) فنا و اتحاد. پس از طی مراتب عشق ، وصال محبوب و اتحاد با او فرا می رسد. در این مرتبه سالک که تمام تعلقات نفس را رها کرده درمی یابد که محبوب ، خود اوست یعنی به مقام جمع و خلافت رسیده است و دیگر میان عاشق و معشوق فرقی باقی نمانده به نحوی که شاعر تعبیر من اویم (اَنَاهِیَ) را به کار می برد (بیت 84 ـ 95، 149ـ150، 205ـ207،261، 275؛ قیصری ، شرح بیت 150). در چنین حالی نماز و عبادت خود و دیگران جملگی متوجه خود اوست ، زیرا وحدت و اتحاد حاصل شده است (ابن فارض ، بیت 150ـ153، 261ـ262) و از آنجا که سالک در این حال ، غیب ذات خود را یافته و فانی در حق و باقی در او شده است ، پس از سُکر یعنی در مقام صَحْو بعد از محو و فرق بعد از جمع نیز خود را جز او نمی داند، هر چند برای رفع مطاعن از نو به عبادت عادی محجوبان روی می آورد (بیت 211ـ212، 265ـ266؛ قیصری ، شرح همان ابیات ).

ابن فارض در این قصیده (بیت 275ـ282) خود را از رأی حلول مبرا دانسته و از باب مثال داستان دِحیة کلبی را پیش می آورد که جبرئیل علیه السلام به صورت او بر پیامبراکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم ظاهر می شده نه آنکه در وی حلول کرده باشد (قیصری ، شرح همان ابیات ).

پیداست که منظور ابن فارض از اتحاد، امتزاج یا حلول یا اتحادی نیست که از لوازم آن حلول است زیرا همة اینها مستلزم دویی و شرک است (قیصری ، شرح بیت 275). برخی معتقدند که اتحاد نزد ابن فارض ، فنای از خویشتن در حال سکر است ، و او از این حیث با حلاّ ج * که به فنای در حال صحو قایل بوده ، اختلاف دارد (کیلانی ، ص 144ـ145،153). ماسینیون (ج 2، ص 303) معتقد است که ابن فارض در قول به اتحاد، متأثر از حلاّ ج بوده است و ابن فارض در دو جای این قصیده سعی کرده است «أناالحق » حلاّ ج را تفسیر کند (بیت 275ـ277، 325). به گفتة ماسینیون ، برخی مفاهیم ابن فارض نظیر «ناسوت » (بیت 453) و «حج روحانی » (بیت 355ـ359) از تعابیر خاص حلاّ ج بوده است .

3) حب مظاهر. در راه عشق چنان معرفتی حاصل می شود که سالک همه اشیا و موجودات را مظهر حق تعالی می بیند (ابن فارض ، بیت 240ـ244،246ـ249). ابن فارض عشقهای زمینی ، همچون عشق لیلی و مجنون ، را نیز ناشی از عشق به حسن و جمال الاهی می داند (بیت 246، 256).

4) خوارق عادات . ابن فارض ضمن آنکه اعجاز همة انبیا و کرامات منسوب به خلفای راشدین و اولیا را به پیامبر اسلام صلی اللّه علیه وآله وسلم نسبت می دهد، خود را با روح پیامبر یکی می داند (بیت 587ـ623). وی توضیح می دهد که این کرامات و معجزات ناشی از رفع حجابها و قطع تعلقات و رجوع از کثرت به وحدت است . در چنین حالی ، در قوا و نیروهای جسمانی و معنوی آثار وحدت ظاهر می شود تا جایی که همة حواس می توانند وظایف یکدیگر را انجام دهند و هر عمل غیرعادی برای او عادی می گردد (بیت 573 ـ589).

5) روح . ابن فارض پیدایش همة موجودات را از فیض «روح » می داند (بیت 434ـ465). شارحان تائیه ، «روح » را با «حقیقت محمدیه » تطبیق داده اند (قیصری ، شرح ابیات 627ـ 628؛ فرغانی ، ص 638ـ642). ابن فارض از تعبیر «حقیقت محمدیه » استفاده نکرده است ، اما به نظر می رسد که او نیز به حدیثی منسوب به پیامبراکرم که در آن روح خود را اولین مخلوق خدا می شمارد نظر داشته است (قیصری ، شرح ابیات 628ـ629). وصف ابن فارض از «روح » با عقل اول در نظریة فیض و صدور نوافلاطونیان بی شباهت نیست .

6) علم کشفی . ابن فارض همچون دیگر عرفا علم حقیقی را علمی می داند که پس از برداشتن حجابهای نفس از درون انسان می جوشد (بیت 666، 699ـ700)؛ علمی که اینگونه کشف می شود، ورای عقل و معلومات حصولی است (بیت 671).

7) وصایت . ابن فارض ضمن تجلیل از مقام خلفای راشدین ، حضرت علی علیه السلام را وصی پیامبر صلی اللّه وعلیه وآله و سلم و حلاّ ل مشکلات امت می خواند (بیت 623).

برخی ابن فارض را، با استناد به مطالب این قصیده ، قایل به «اتحاد» و «حلول » دانسته اند و چون وی برای خداوند ضمیر مؤنث به کار برده است (رجوع کنید به بیت 275)، او را کافر خوانده اند. از جملة این مخالفان ابن تیمیه * (متوفی 728)، ابن حجرِ عسقلانی * (متوفی 852) و صالح بن مهدی بن علی مَقبَلی (متوفی 1108) است (حلمی ، ص 121؛ ابن حجر عسقلانی ، ج 4، ص 317ـ 318). قاضی شمس الدین محمدبن احمد بساطی * نیز در شرحی که بر تائیه نوشته (حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 267) به کفر ابن فارض تصریح کرده است . همچنین ابراهیم بن عمر بقاعی * ، مفسر و مورخ و ادیب شافعی قرن نهم ، در کتاب تحذیرالعباد ببدعة الاتحاد ضمن رد تائیه آن را با فصوص الحکم ابن عربی مقایسه کرده و هر دو را متضمن قول به وحدت وجود دانسته با این تفاوت که فصوص الحکم منثور است و تائیه منظوم (حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 267، 355). ذهبی (حوادث و وفیات 631ـ640 ه .، ص 109ـ110) نیز ابن فارض را «شیخ اتحادی » خوانده و تائیة او را به حلوایی تشبیه کرده که روغنش از سمّ افعی است . در مقابل ، کسان دیگری چون جلال الدین سیوطی (متوفی 911)، ابن حجر هیتمی (متوفی 973) و عبدالوهاب شعرانی (متوفی 973) به دفاع از او برخاسته اند (حلمی ، ص 130ـ132).

ابن فارض در این قصیده ، صنایع لفظی و معنوی بسیاری به کار برده و ضمن آنها اشارات متعددی به آیات قرآن ، احادیث نبوی ، سخنان صحابه ، مشایخ صوفیه و اصطلاحات عرفانی کرده است . ازینرو در فهم معانی آن دشواریها و اختلافاتی هست که برخی به همین سبب از شرح کردن آن خودداری کرده اند، از جمله بدرالدین حسن بن محمد بورینی * و شیخ عبدالغنی نابلسی (متوفی 1143) که همة دیوان او را، جز تائیه ، شرح کرده اند (فرّوخ ، ج 3، ص 522). با این حال ، کمتر شعر عرفانی است که همچون تائیة ابن فارض شرح شده باشد. بسیاری از عرفا و بخصوص پیروان ابن عربی از این قصیده استقبال کرده و بر آن شروح بسیاری نوشته اند. تا آنجا که می دانیم صدرالدین قونیوی نخستین عارفی است که به این قصیده توجه کرده و به شرح معانی آن پرداخته است . گفته اند که ابن عربی خود نیز برای شرح این قصیده از ابن فارض اجازه خواسته ولی ابن فارض پاسخ داده که فتوحات مکیّة * ابن عربی شرح تائیه است (مقّری ، ج 2، ص 166). این روایت جای تردید دارد، زیرا ملاقات ابن فارض با ابن عربی مستبعد می نماید (زکی مبارک ، ج 1، ص 82، پانویس 1). بعلاوه ، دلیل متقنی برای اینکه ابن عربی آثار ابن فارض را خوانده باشد، وجود ندارد.

تائیه غالباً از دیدگاه ابن عربی و بر اساس وحدت وجود شرح شده است ، اما همة ابیات قصیده را نمی توان با اصول و مبانی وحدت وجود منطبق دانست (کیلانی ، ص 144ـ 145؛ نیکلسون ، 1374ش ، ص 49ـ50). برخی از شروح تائیه عبارت است از:

1) مَشارقُالدَراری الزّهْر فی کشف حقایق نظم الدُرّ ، شرحی فارسی از سعیدالدین فرغانی * (متوفی 699 تا 700) که مجموعه تقریرات دروس صدرالدین قونیوی بر این قصیده است (مقدمة آشتیانی ، ص پنج ، مقدمة صدرالدین قونیوی ، ص 5 ـ6). این شرح مقبول صدرالدین واقع شد و مطلبی در بارة آن نوشت که فرغانی آن را در مقدمة شرح خود آورده است . فرغانی به تشویق صدرالدین همین شرح را با نام منتهی المدارک به عربی برگرداند (بروکلمان ، ج 5، ص 71؛ فرغانی ، مقدمة صدرالدین قونیوی ، ص 6؛ جامی ، ص 558). این دو شرح جنبة ادبی و عرفانی دارد و بارها به چاپ رسیده است (بروکلمان ، همانجا). فرغانی در شرح خود (ص 109) این قصیده را در بیان منازل عشق ، محبت ، مقامات توحید و معرفت می شمرد و می گوید که چون واضع میزان همة مراتب مَلَکی و انسانی حقیقت محمدیه است ، قصیدة تائیه شرح سیر و سلوک تا رسیدن به حقیقت محمدیه است . وی فهم قصیده را منوط بر چهار اصل کرده است : ذکر صفات الاهی و اعتبار علم ، شهود، نور، وجود و مبدئیّت و اوَّلیّت ؛ صدور و تعیّن عالم ارواح و ظهور و تحقق عالم مثال ؛ دانستن ترتیب عالم اجسام و مراتب آن و چگونگی آفرینش آدم ؛ شرح نشآت انسان ، اطوار و احوال او از ابتدا تا رسیدن به نهایت کمال ممکن (فرغانی ، ص 13).

2) کشف الوجوه الغُرّ لمعانی نظم الدرّ ، به عربی منسوب به کمال الدین ملاعبدالرزاق کاشانی * (متوفی 730). همائی (عزالدین کاشانی ، مقدمه ، ص 17) احتمال داده است که این شرح از عزالدین محمود کاشانی * (متوفی 735) باشد، زیرا آنچه جامی (ص 482) در بارة شرح عزالدین کاشانی بر تائیه نوشته با کشف الوجوه تطبیق می کند. این شرح شامل مقدمه ای است که در آن بسیاری از اصطلاحات صوفیه توضیح داده شده است . این اثر به نام عبدالرزاق کاشانی در 1319 در تهران به چاپ رسیده است (مشار، ج 3، ستون 840).

3) شرح عفیف الدین سلیمان بن علی تلمسانی * (حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 266).

4) شرح شرف الدین داوود قیصری * (متوفی 751) به عربی . این شرح همراه با شرح جامی بر تائیه در 1376ش در تهران چاپ شده است .

5 و 6) دو شرح از صائن الدین علی ترکة اصفهانی * یکی به فارسی و دیگری به عربی (ترکة اصفهانی ، مقدمة دیباجی ، ص پنجاه وپنج ـ پنجاه وشش ).

7) کشف الضُرّ فی نظم الدرّ ، تألیف بابارکن الدین شیرازی * (حاجی خلیفه ، همانجا؛ بغدادی ، ج 2، ستون 361).

8) ترجمة منظوم عبدالرحمان جامی . این ترجمه را صادق خورشا در 1376 ش تصحیح و چاپ کرده است . در آن از دو شرح فارسی و عربی سعیدالدین فرغانی استفاده شده است .

9) مددالفائض و کشف العارض از علی بن عطیه حَموی معروف به عُلوان (متوفی 936؛ حاجی خلیفه ، همانجا؛ بروکلمان ، ج 5، ص 72).

10) مقاصد العلیة فی شرح تائیة الفارضیة از اسماعیل اَنْقَروی * (متوفی 1042) به ترکی که در 1025 نوشته است (حاجی خلیفه ، همانجا؛ بغدادی ، ج 2، ستون 532؛ کوشپینار، ص 36).

11) شرح محمدامین بن محمود بخاری مشهور به امیر پادشاه (متوفی ح 972) همراه با معانی الفاظ لغوی و اصطلاحات صوفیه (حلمی ، ص 96).

12) شرح محمدبن عبدالرئوف مناوی * (متوفی 1031؛ حاجی خلیفه ، همانجا).

علاوه بر این شروح ، بروکلمان (ج 5، ص 71) شرحی منسوب به ابن عربی را معرفی کرده است . همچنین شرحی به میر سیدعلی همدانی نسبت داده شده است (آقابزرگ طهرانی ، ج 14، ص 3). میرسید علی همدانی شرحی بر خمریة میمیة ابن فارض دارد، اما در آثار او ذکری از شرح تائیه نیامده است (رجوع کنید به ریاض ، ص 91ـ215). شروح دیگری نیز بر تائیه نوشته شده که مؤلفان آنها ناشناخته اند (رجوع کنید به مالح ، ج 2، ص 113ـ114).

برخی نیز قصایدی به تقلید از تائیه سروده اند، از جمله مؤیدالدین جُندی * (متوفی 650) و ابراهیم بَرْدعی تبریزی (متوفی 940؛ جامی ، ص 557؛ ابن یوسف شیرازی ، ص 594 ـ 595) و ابن عامر بصری ، صوفی قرن هشتم که کتاب ذات الانوار خود را بر وزن تائیه و با همان قافیه سروده است (رجوع کنید به تائیة ابن عامر * ).

قصیدة تائیه تاکنون به چند زبان ترجمه شده است ، از جمله ترجمة هامر ـ پورگشتال به آلمانی (وین 1854)، ترجمة اینیاتسیو دی ماتئو به ایتالیایی (رم 1917؛ زیدان ، ج 2، جزء3، ص 17)، و رینولد نیکلسون به انگلیسی (1921).


منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) ابن حجر عسقلانی ، لسان المیزان ، حیدرآباد دکن 1329ـ1331، چاپ افست بیروت 1390/1971؛
(3) ابن فارض ، تائیّة عبدالرّحمان جامی : ترجمة تائیّة ابن فارض ، چاپ صادق خورشا، تهران 1376ش ؛
(4) کارل بروکلمان ، تاریخ الادب العربی ، ج 5، نقله الی العربیة رمضان عبدالتواب ، قاهره 1975؛
(5) اسماعیل بغدادی ، ایضاح المکنون ، ج 2، در حاجی خلیفه ، ج 4؛
(6) علی بن محمد ترکة اصفهانی ، کتاب المناهج فی المنطق ، چاپ ابراهیم دیباجی ، تهران 1376ش ؛
(7) عبدالرحمان بن احمد جامی ، نفحات الانس ، چاپ محمود عابدی ، تهران 1370ش ؛
(8) حاجی خلیفه ؛
(9) محمدمصطفی حلمی ، ابن فارض و الحب الالهی ، قاهره 1971؛
(10) محمدبن احمد ذهبی ، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام ، چاپ عمرعبدالسلام تدمری ، حوادث و وفیات 631ـ640ه .، بیروت 1418/1998؛
(11) محمد ریاض ، احوال و آثار و اشعار میرسیّدعلی همدانی ، با شش رساله از وی ، اسلام آباد 1370ش ؛
(12) محمدزکی مبارک ، التّصوّف الاسلامی فی الادب و الاخلاق ، مصر 1357/ 1938؛
(13) جرجی زیدان ، تاریخ آداب اللغة العربیة ، بیروت 1983؛
(14) محمودبن علی عزالدین کاشانی ، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة ، چاپ جلال الدین همائی ، تهران 1367ش ؛
(15) حنا فاخوری ، تاریخ ادبیات زبان عربی ، ترجمة عبدالمحمد آیتی ، تهران 1362ش ؛
(16) سعیدالدین بن احمد فرغانی ، مشارق الدّراری : شرح تائیّة ابن فارض ، چاپ جلال الدین آشتیانی ، تهران 1357ش ؛
(17) عمر فرّوخ ، تاریخ الادب العربی ، ج 3، بیروت 1989؛
(18) داودبن محمود قیصری ، شرح محمود قیصری بر تائیّة ابن فارض ، در ابن فارض ؛
(19) قمر کیلانی ، فی التّصوّف الاسلامی : مفهومه و تطوّره و أعلامه ، بیروت 1962؛
(20) محمدریاض مالح ، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة التصوّف ، ج 2، دمشق 1398/1978؛
(21) خانبابا مشار، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی ، تهران 1340ـ 1344ش ؛
(22) احمدبن محمد مقَّری ، نفح الطّیب ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1388/ 1968؛
(23) رینولد الین نیکلسون ، تصوّف اسلامی و رابطة انسان و خدا ، ترجمة محمدرضا شفیعی کدکنی ، تهران 1374ش ؛


Bala ªl Kou ípinar, Ismail Ank ¤aravi on the illuminative philosophy , Kualalumpur 1996;
Louis Massignon, The passion of A l-Halla ¦j : mystic and martyr of Islam, translated from the French with a biographical foreword by Herbert Mason, Princeton, N.J. 1982;
Reynold Alleyne Nicholson, Studies in Islamic mysticism , Cambridge 1980.

/ سیدجعفر سجادی و پروانه عروج نیا /

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3197
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست