تازَرْوالت (یا تازِرْوالت ، به طور سنّتی تزروالت )، ناحیه ای در منتهی الیه جنوب غربی مراکش ، در میان کوههای ماورای اطلس .

ناحیة تازروالت را احتمالاً نخستین بار بربرهای مصموده اشغال کردند، اما اهمیت آن در تاریخ مراکش از دورة زندگی و شکوه احمدبن موسی (متوفی 971)، از شریفهای ادریسی ، آغاز می شود. قُبّة احمد، که آرامگاه تعدادی از اولاد او را نیز شامل می شود، به محل اصلی زیارت دو سالانه و بازار مکاره («موسم »، یا «اَموگّار» در گویش تشل حیت بربری ) تبدیل شده و در سیدی احمد موسی ، در 44 کیلومتری مشرق شهر تیزنیت * ، واقع است . قدرت سیاسی تازروالت را نوة بزرگ احمدبن موسی ، علی ابودَمیعة مرابطی ــ که غالباً از او با عنوان ابوحَسّون یاد می شود ــ کسب کرد. وی در 1022 سرپرست «زاویه » شد و در 1034 شهر ایلیغ را محصور کرد و آن را پایتخت خویش ساخت و تا هنگام مرگ در 1070 از آنجا بر قلمرو خویش فرمان راند. علی با بهره گیری از ضعف سلسلة سعدی بعد از مرگ سلطان احمد منصور (1012) توانست تجارت صحرای غربی را با کمک تجار یهودی که به ایلیغ جذب شده و در آنجا سکونتگاهی (ملّاح * ) تأسیس کرده بودند، به انحصار خود درآورد. او همچنین تا میانة قرن یازدهم نواحی گسترده ای از اطلس و صحرا را امن کرد. در این دوره ، سلسلة جدیدی از «شُرَفاء» عَلَوی در ناحیة جنوب شرقی تافیلالت * به ظهور رسید که به قدرت سیاسی تازروالت پایان داد؛ و این امر هنگامی تحقق یافت که مولای رشید در 1081 قلعة ایلیغ را نابود کرد و وارثان علی را در داخل صحرا پراکنده ساخت .

در زمان حکومت شریف هاشم بن علی (مقتول در 1241)، خاندان مرابطیِ ابودمیعه و بویژه پسر هاشم ، حسین (متوفی 1303)، قدرت سیاسی تازروالت را در اوایل قرن سیزدهم در ایلیغ احیا کردند. تازروالت با استفاده از «موسم ها» و اجتماع رو به رشد یهودی در ایلیغ برای ادارة امور تجارت ، مهمترین بازار تجاری در جنوب غربی مراکش شد که تجارت اروپا را از بندر الصویره با تجارت ماورای صحرا مرتبط می کرد. تازروالت با وجود رسمی شمردن حاکمیت و اقتدار معنوی سلطانهای علوی در سراسر مراکش ، امیرنشین مرابطی تقریباً مستقلی تشکیل داد که تا اوایل قرن چهاردهم برقرار بود.

با لشکرکشی مولای حسن اول در 1299 و 1303 به سُوس ، ایلیغ تحت اقتدار سلطان درآمد و شهر تیزنیت ، مرکز اداری «مخزن » (رجوع کنید به خزانه * ) در جنوب غربی مراکش شد. در فاصلة دو لشکرکشی سلطنتی ، آرامگاه جدیدی در سیدی احمدموسی ساخته شد. ناحیة تازروالت ، مانند همة نواحی سوس ، در اثنای مقاومت احمد الهیبَه * ، مدعی حکومت ، از 1331/1912 با یورش حکومت فرانسه آشفته شد و بیشتر تجارت ایلیغ با بنادر ساحلی قطع شد. سوس به طور کلی و ناحیة تازروالت ، در نهایت تا 1313 ش / 1934 تحت الحمایة فرانسه نشدند. طبق سرشماری 1315 ش / 1936، 906 ، 1 تن مسلمان و 220 یهودی ساکن تازروالت بوده اند.

پس از استقلال مراکش در 1334ش /1955، سیدی احمد موسی مرکز اداری تازروالت در ترکیب حکومت مرکزی شد و زیارتگاه آن هنوز هم مهم و بازار مکاره است (در تابستان 1360ش /1981 حدود 000 ، 67 زایر به «موسم » آمده اند). اهمیت تجاری و سیاسی ایلیغ ، هنگامی که دولت ، بازار هفتگی آن را تعطیل کرد و سپس در پایان دهة 1330ش /1950 و آغاز دهة 1340ش /1960 باقیماندة جمعیت یهودی آن به فلسطین اشغالی مهاجرت کردند، افول کرد.

---

منابع :
(1) محمدمختار سوسی ، المعسول ، دارالبیضا 1960ـ1961؛
(2) محمدصغیر یفرنی ، نزهة الهادی باخبار ملوک القرن الحادی ، پاریس 1988؛


(3) Mohamed Ennaji and P. Pascon, Le Makhzen et le Sous al-Aqsa , Paris 1988;
(4) Guides Bleus, Maroc , Paris 1981, 421;
(5) D. Jacques-Meuniإ, Le Maroc saharien des origines ب 1670 , Paris 1982, 620-679;
(6) L. Justinard, Un petit royaume berbةre: le Tazeraoualt. Un saint berbةre Sidi Ahmed ou Moussa , Paris 1954;
(7) A. Le Chatelier, Tribus du sud-ouest marocain. Bassins co ªtiers, Sous et Draa, Paris 1891;
(8) R. Montaigne, Les Berbةres et le Makhzen dans le sud du Maroc , Paris 1930;
(9) T. Park, Historical dictionary of Morocco , Lanham, Md. 1996, 25-26, 115;
(10) P. Pascon, "Le commerce de la Maison d'Iligh d'aprةs le registre comptable de Husayn b. Hachem (Tazerwalt, 1850-1975)", Annales ESC , XXXV (May-Aug. 1980), nos. 3-4, 700-729;
P. Pascon and D. Schroeter, "Le cimetiةre juif d'Iligh (1751-1955). Etude des epitaphes comme documents d'histoire sociale (Tazerwalt, sud- ouest marocain)", Revue de l'Occident musulman et de la

(11) Mediterranإe , XXXIV (1982), no. 2, 39-58;
(12) P. Pascon et alii, La Maison d'Iligh et l'histoire sociale du Tazerwalt, Rabat 1984;
(13) Protectorat de la Rإpublique Franµaise au Maroc. Service du travail, Rإsultats statistiques du recensement de la population de la zone franµaise de l'Empire cherifien effectuإ le 8 mars 1936, Rabat 1938, 522;
(14) Schroeter, La dإcouverte des Juifs berbةres, in M. Abitbol, ed., Relations judإo-musulmanes au Maroc , Paris 1997;
(15) idem, Merchants of Essaouira. Urban society and imperialism in southwestern Morocco, 1844-1886 , Cambridge 1988, 92,97-98, 110-111, 181, 193-194, 196;
(16) United Kingdom. Admiralty Handbooks, Morocco , London 1941, I, 48. برای گویش بربری ناحیه رجوع کنید به H. Stumme, Handbuch des Schilh ¤ischen von Tazerwalt. Grammatik, Lesestدck Gesprجche, Glossar, Leipzig 1899;
(17) idem, Mجrchen der Schluh ¤von Tؤzerwalt , Leipzig 1895.

/ د. اشروتر ( د. اسلام ) /