responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3148

 

تاریخ یعقوبی ، از قدیمترین تاریخهای عمومی به عربی ، نوشتة احمدبن ابی یعقوب بن جعفربن وَهْب بن واضح یعقوبی * (زنده در 292). این کتاب خلاصه ای است از تاریخ جهان از آغاز تا اواسط سدة سوم هجری (رجوع کنید به چاپ بیروت ، ج 2، ص 6). بخش نخست کتاب ــ که در بارة تاریخ پیش از اسلام است ــ مقدمه ای داشته که در دست نیست . در بخش فعلی کتاب ، که از میانة داستان آفرینش آغاز شده ، سرگذشت پیامبران از آدم تا عیسی علیهم السلام و پس از آن تاریخچه ای از پادشاهان و ملل و ممالک جهان آمده است . یعقوبی در بیان تاریخ پیامبران ، از قرآن مجید و مآخذ اسلامی و کتب عهدین از جمله اناجیل اربعه نقل و اقتباس کرده است (رجوع کنید به ترجمة آیتی ، ج 1، حواشی ، جاهای متعدد). وی هرگاه از تاریخ سیاسی اقوام اطلاعات کافی نداشته ، تاریخ فرهنگی آنان را آورده است (روزنتال ، ص 155). به گفتة هوتسما ، مستشرق هلندی ، مأخذ عمدة یعقوبی در بارة تاریخ بنی اسرائیل ، پس از کتاب مقدّس ، کتابی بوده به نام > غار گنجینه ها < که یعقوبی بعضی مطالب آن را که با اصول عقاید اسلامی موافق ندیده حذف کرده است (یعقوبی ، چاپ هوتسما، ج 1، مقدمه ، ص VIII ). یعقوبی در فصل «ملوک فارس » به فرهنگ اساطیری و تاریخ ایران باستان پرداخته و در بارة نظام کشورداری و سلسله مراتب دولتی ساسانیان اطلاعات ارزشمندی داده است (رجوع کنید به چاپ بیروت ، ج 1، ص 175ـ177). ظاهراً مأخذ وی در این باره گاهنامگ پهلوی بوده که خود قسمتی از کتاب بزرگتری به نام آیین نامگ بوده است . خوذای نامگ ، تاریخ رسمی ساسانیان ، از دیگر منابع یعقوبی است (کریستن سن ، ص 80 ـ82 ، 91). ازینرو تاریخ یعقوبی از قدیمترین و مهمترین منابع برای شناخت دورة ساسانیان به شمار می رود (همان ، ص 88).

مجلد دوم تاریخ یعقوبی به تاریخ اسلام اختصاص دارد. در آغاز مجلد، شرح زندگی پیامبر اسلام صلی اللّه علیه وآله وسلم از ولادت تا بعثت ، هجرت ، غزوات ، سفیران عرب ، کاتبان و همسران پیامبر، خطبه ها و مواعظ او، حجة الوداع ، وفات و سپس اوصاف و نسب پیامبر آمده است . شرح رویدادهای روزگار نخستین جانشینان پیامبر، یعنی ابوبکر و عمر و عثمان و امام علی و امام حسن علیهماالسلام ، مبحث بعدی است . سپس به دوران حکومت خلفای اموی و عباسی به ترتیب تاریخ جلوس آنان تا حوادث 259 پرداخته شده است . تاریخ عباسیان نزدیک به یک پنجم کتاب را شامل می شود، چنانکه مسعودی (ج 1، ص 16) از کتابی با عنوان تاریخ «در اخبار عباسیان و جز ایشان » یاد کرده که احتمالاً همان تاریخ یعقوبی است (قس حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 26، ذیل «اخبار بنی العباس »).

روش یعقوبی در مجلد دوم ، تحقیق در روایات و گزینش آنهاست ؛
او، برخلاف مورخان اخباری ، چون طبری ، سلسلة اسناد روایات را به دست نداده ، بلکه پس از بررسی و تدقیق در اخبار راویان و سیره نویسان و مورخان و تفاوتهای آنها گزارشی جامع از اخبار و روایات فراهم آورده است (چاپ بیروت ، ج 2، ص 5). یعقوبی در مقدمة این جلد، ضمن معرفی مآخذ خود، شماری از راویان و اخباریان و نسب شناسان مشهور سده های دوم و سوم را نام برده است (رجوع کنید به همان ، ج 2، ص 6).

ویژگی بارز تاریخ یعقوبی ، که نشان از شیعه بودن مؤلف دارد، ذکر احوال امامان شیعه علیهم السلام است . وی به مناسبت ذکر وفات ائمه ، خلاصه ای از سرگذشت و سخنان آنان را تا امام علی النقی علیه السلام (254) آورده است . یعقوبی ضمن یاد کردن از علی علیه السلام و منزلت او و فضایل اهل بیت علیهم السلام ، در بارة شخصیت ابوطالب ، حدیث غدیرخم و حدیث ثقلین ، ماجرای سقیفه ، خلفای نخست و امام حسن علیه السلام ، طلحه و زبیر و زبیریان و امویان و قیام زیدبن علی نیز مطالبی آورده است (چاپ بیروت ، جاهای متعدد؛
نیز رجوع کنید به دوری ، ص 52 ـ53). وی در بارة عباسیان میانه رو بوده و از حوادثی که برای آنان ناخوشایند بوده ، مانند قتل ابن هُبَیره و ابومسلم خراسانی و سقوط برمکیان ، به صورتی مناسب سخن گفته و حتی در وفات امام موسی کاظم علیه السلام به ذکر روایت عباسی بسنده کرده است (رجوع کنید به چاپ بیروت ، ج 2، ص 414). یعقوبی در بارة حوادث نزدیک به عصر خود، مانند قیام علی بن محمد صاحب الزنج (متوفی 270)، به ملاحظاتی کوتاه اکتفا کرده است . اما این نکات از ارزش و اهمیت تاریخ یعقوبی در تحول علم تاریخ نزد مسلمانان نمی کاهد (دوری ، ص 53).

یعقوبی در تاریخ نگاری شیوه ای معتدل داشته و اطلاعاتی که داده ، از جمله خطبه ها و وصایای سیاسی و اخلاقی و نامه های رسمی (رجوع کنید به فهارس تاریخ الیعقوبی ، ص 455ـ474، 491ـ492)، دقیق و گاه منحصر به فرد است (دوری ، ص 52؛
نیز رجوع کنید به یعقوبی ، چاپ بیروت ، ج 2، ص 397ـ 398). یعقوبی در اثر خویش برخی مباحث جغرافیایی را نیز مطرح کرده (برای نمونه رجوع کنید به چاپ بیروت ، ج 1، ص 84 ـ 85، 176ـ177، 182ـ183) و به گاهشماری ایرانی و رومی نیز توجه نشان داده است (رجوع کنید به همان ، ج 1، ص 156، 174ـ 175). او در ذکر ولادت عیسی علیه السلام و ولادت و بعثت و وفات پیامبر اسلام و آغاز دورة هر یک از خلفا اطلاعاتی نجومی داده که برگرفته از منجمانی همچون محمدبن موسی خوارزمی (متوفی 232) و ماشاءاللّه یهودی (متوفی 200 یا 205) است (همان ، ج 1، ص 68، ج 2، ص 6، 113).

مسعودی (متوفی 345 یا 346) در نگارش تاریخ پیش از اسلام از یعقوبی پیروی کرده و مطالب بسیاری از او اقتباس نموده است (یعقوبی ، چاپ هوتسما، مقدمه ، ص VIII ). در سدة ششم هجری مؤلف مجمل التواریخ و القصص ، تاریخ یعقوبی را در دست داشته و از آن نقل و اقتباس کرده است (رجوع کنید به ص 229، 271، 278).

تاریخ یعقوبی نخستین بار به کوشش هوتسما، از روی نسخة خطی کتابخانة کیمبریج با مقدمه ای به لاتینی در معرفی مؤلف و نقد کتاب ، در دو مجلد انتشار یافته (لیدن 1883). در این چاپ با وجود دقتی که به کار رفته ، پاره ای تصحیفات راه یافته (رجوع کنید به چاپ هوتسما، ج 2، ص 43ـ44) اما در چاپ بعدی کتاب ، که براساس تحقیق هوتسما در سه مجلد انتشار یافته (نجف 1358)، تصحیح شده است (برای نمونه رجوع کنید به ج 2، ص 32: در بارة شأن نزول آیة «الیوم اکملت لکم دینکم »)؛
هر چند در همین چاپ تصرفهایی شده که گاه نابجاست (رجوع کنید به ترجمة آیتی ، مقدمه ، ص سی وشش ـ سی وهفت ). در 1339 ش / 1960 چاپ تازه ای از روی طبع هوتسما در دو مجلد در بیروت به عمل آمد که اکنون متداول است . تاریخ یعقوبی را محمدابراهیم آیتی * به فارسی ترجمه و در 1341 ش در تهران چاپ کرده است .


منابع :
(1) حاجی خلیفه ؛
(2) عبدالعزیز دوری ، بحث فی نشأة علم التّاریخ عندالعرب ، بیروت 1983؛
(3) فرانتس روزنتال ، تاریخِ تاریخ نگاری در اسلام ، ترجمة اسداللّه آزاد، مشهد 1365ش ؛
(4) فهارس تاریخ الیعقوبی ، قم : مرکزالبحوث الکمبیوتریة للعلوم الاسلامیة ، 1376ش ؛
(5) آرتور امانوئل کریستن سن ، ایران در زمان ساسانیان ، ترجمة رشید یاسمی ، تهران 1351ش ؛
(6) مجمل التواریخ و القصص ، چاپ محمدتقی بهار، تهران 1318ش ؛
(7) مسعودی ، مروج (بیروت )؛
(8) احمدبن اسحاق یعقوبی ، تاریخ الیعقوبی ، چاپ هوتسما، لیدن 1883، چاپ افست 1969؛
(9) همان ، نجف 1358؛
(10) همان ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(11) همان ، ترجمة محمدابراهیم آیتی ، تهران 1362ش .

/ محمدرضا ناجی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3148
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست