تاریخ یزد ، نخستین تاریخ محلی یزد، نوشتة جعفربن محمد یزدی مشهور به جعفری . از تاریخ دقیق تولد مؤلف اطلاعی در دست نیست ؛ به استناد شعری که وی در 809 در وصف باغ امیرشاهی سروده (جعفری ، ص 174ـ175) و نیز مقدمة تاریخ جدید یزد (تألیف پس از 862) ــ که مؤلف در آن به گونه ای از جعفری یاد کرده که به نظر می رسد او در آن زمان درگذشته بوده است (کاتب یزدی ، ص 6، مقدمة افشار، ص 8) ــ می توان گفت که جعفری در نیمة دوم قرن هشتم به دنیا آمده است . وی با تخلص «جعفری » شعر می سروده است و این نام احتمالاً نشانة علاقة او به امامزاده ابوجعفر محمدبن عبیداللّه (متوفی 424) بوده است (رجوع کنید به جعفری ، ص 133، تعلیقات افشار، ص 194). مؤلف ، این کتاب را در 845 (ص 18؛ قس همان ، نسخة خطی کتابخانة پطرزبورگ ، گ 640) و به نام ضیاءالدین مسعود، از وزرای یزد، نوشته است (جعفری ، ص 22).

تاریخ یزد شامل ده قسم است : قسم اول قصة دارا و اسکندر و زندان ساختن او (ص 23ـ27)، قسم دوم ذکر ملوک فرس (ص 28ـ32)، قسم سوم در ذکر عماراتی که در زمان بنی امیه و بنی عباس و ابومسلم و یعقوب لیث و آل سبکتگین ساخته شده است (ص 33ـ34)، قسم چهارم در بارة سپردن حکومت یزد از جانب سلطان طغرل سلجوقی به علاءالدوله گرشاسب بن فرامرز کالیجار (ص 35ـ 38)، قسم پنجم در ذکر اتابکان (ص 39ـ46)، قسم ششم در ذکر سلاطین بنی مظفر (ص 47ـ55) و قسم هفتم تا پایان قسم دهم در وصف مساجد، منابر، مدارس ، خانقاهها، مزار اولیا، مقابر، باغستانها و قناتها (ص 56ـ190). از جمله ویژگیهای این کتاب ذکر مسیر قناتهاست که در دیگر تاریخهای محلی این جزئیات دیده نمی شود (ص 178ـ179)، و نیز آوردن اشعاری از مؤلف و دیگر گویندگان در وصف بناها که بر کتیبة عمارات نوشته شده بوده است . این اشعار وضع آبادانی یزد را در قرن نهم روشن می کند. ذکر تاریخ بنا از دیگر ویژگیهای این کتاب است (برای مثال رجوع کنید به ص 51 ـ52، 86 ـ87، 133). اطلاعاتی که راجع به مدرسه ها، مسجدها، باغها، قناتها و دیگر آثار یزد در این کتاب وجود دارد، مفید و تازه و دقیق است (مقدمة افشار، ص 10). افزون براین ، به دلیل حاکمیت سلسلة کاکویه ، اتابکان ، آل مظفر و والیان تیمور در یزد، اطلاعات دست اولی در بارة آنان به دست می دهد (همانجا). تاریخ یزد مأخذ اصلی محمدبن حسین بن علی کاتب در تألیف تاریخ جدید یزد بوده است .

نثر تاریخ یزد انسجام و پختگی کتاب ظفرنامه نوشتة شرف الدین علی یزدی ، همشهری و همدورة جعفری ، را ندارد، شیوة نگارش آن بسیار عادی است و حاوی خطاهایی هم هست (مقدمة افشار، ص 9). این کتاب را نخستین بار ایرج افشار در 1338 ش در تهران چاپ کرد و در 1343 ش تجدید چاپ شد. از جعفری دو اثر دیگر به نامهای تاریخ کبیر و تاریخ جعفری یا تاریخ واسط موجود است .

---

منابع :
جعفربن محمد جعفری ، تاریخ یزد ، چاپ ایرج افشار، تهران

(1) 1343ش ؛
(2) احمدبن حسین کاتب یزدی ، تاریخ جدید یزد ، چاپ ایرج افشار، تهران 1357ش .

/ ایرج افشار /