تاریخ منتظم ناصری ، کتابی تاریخی به فارسی تألیف محمدحسن خان اعتمادالسلطنه * (صنیع الدوله )، مترجم و رئیس دارالطباعه و دارالترجمة ناصرالدین شاه . او این کتاب را بین سالهای 1298 و 1300 تألیف و به شاه تقدیم کرد. اهمیت کتاب در آن است که برای نخستین بار حاوی تاریخ عمومی جهان از هجرت پیامبر اسلام صلی اللّه علیه وآله وسلم تا آغاز دولت قاجاریه است که براساس تقسیم جغرافیایی جهان به چند قاره (آسیا، اروپا، افریقا و بعدها امریکا) تنظیم شده و از این حیث بی مانند بوده است . نظم سنواتی و اهدای آن به ناصرالدین شاه ، نام کتاب را برای آن فراهم آورده است (اعتمادالسلطنه ، ج 1، ص 19ـ20؛ کسروی ، ص 164).

یکی از دلایل اعتمادالسلطنه برای تألیف تاریخ منتظم ناصری ، تأخیر وی در تألیف جلد پنجم مرآة البلدان به سبب فراهم نبودن اطلاعات صحیح از بعضی بلاد و قُرا بود، و علت مهمتر آنکه تا آن زمان کتابی به زبان فارسی در تاریخ مختصر و عمومی ایران و جهان که محدود به شرح سلطنت سلاطین و جنگ و صلح آنها نباشد، بلکه «هرگونه حوادث از قبیل تولد و ارتحال علما و اعیان ممالک ، اختراعات و انکشافات ...، بروز امراض عمومی ...، حتی بعضی از خسوف و کسوف » را شامل شود، نگاشته نشده بود (ج 1، ص 18ـ19، ج 2، ص 1209). اعتمادالسلطنه کتاب خود را در دو بخش و مجموعاً در سه جلد سامان داد، با این توضیح که «در ممالک اسلامیه ، از صدر اسلام تاکنون دو قسم فرمانروایی در کار بوده : یکی حکمرانی مذهبی به عنوان خلافت ، دیگری حکومت اسلامیه به اسم سلطنت ». بدین ترتیب بخش اول از هجرت پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم تا زوال خلافت عباسیان (656) و بخش دوم از استیلای هلاکوخان و طایفة مغول تا زمان مؤلف را شامل شده است (همان ، ج 1، ص 19ـ20، ج 3، ص 1318). مؤلف جلد دوم را با ذکر حوادث 1193 (سال درگذشت کریم خان زند) به پایان برده و توضیح داده است که به «اقتضای ادب و تکلیف چاکری » شرح سلطنت سلسلة قاجاریه را در ذیل «تواریخ دیگر» ننوشته و ازینرو جلد سوم را به سلسلة قاجار از زمان تأسیس تا 1300 اختصاص داده است . بخش یا جلد اول کتاب ، به تصریح مؤلف (ج 1، ص 444)، تا حوادث 628 خلاصه و ترجمة الکامل فی التاریخ ابن اثیر است ، و پس از این تاریخ از منابع دیگر چون تاریخ ابوالفداء (همان ، ج 1، مقدمة رضوانی ، ص 9، 12، ج 2، ص 591) بهره برده است . وی همچنین برای ضبط صحیح اَعلام و تاریخها از وفیات الاعیان ابن خلّکان استفاده کرده است (همان ، ج 1، مقدمة رضوانی ، ص 10)، با اینهمه غلطهای نسخه های خطی به تاریخ منتظم ناصری نیز راه یافته است ؛
برای مثال اعلامی چون بَراءبن عازِب (در متن : براءبن غالب )، جزیرة رودِس (در متن : بُردُس )، عمارة بن شهاب (در متن : عماربن هشام ؛
همان ، ج 1، ص 51، 57، 61). در بخش دوم ، شامل جلدهای دوم و سوم ، از کتابهایی چون تاریخ مغولِ نسوی ، مطلع سعدین ، حبیب السِیَر ، احسن التواریخ و عباسنامه استفاده شده است (همان ، ج 1، مقدمة رضوانی ، ص 10، ج 2، ص 676، پانویس ، ص 680، 963، پانویس 2). علاوه بر این ، در جلد سوم کتاب منبع مهم مؤلف ناسخ التواریخ است (رجوع کنید به همان ، ج 3، ص 1587ـ1589، پانویسها؛
در این جلد وی گزارش مختصری از تاریخ ایل قاجار تا به سلطنت رسیدن آقامحمدخان قاجار را آورده است ). علاوه بر این ، مؤلف برای نگارش تاریخ جهان به منابع فرانسوی (مثلاً رجوع کنید به همان ، ج 2، ص 1210) مراجعه کرده است .

مؤلف در پایان هر سه جلد، تقویم همان سال را به چاپ رسانده و در پی آن جدولی از اسامی شاهان قاجار ترتیب داده که شامل سال تولد و مرگ و مدت سلطنت آنهاست و در ادامه ، گزارش «سلطنت عظمی » را شامل معرفی خانوادة سلطنت ، اسامی امرا، رؤسای طوایف ، اعیان ، خوانین و معاریف و ادارات دولتی ، مشتمل بر وزارت جنگ و ادارة پلیس و درب خانه و وزارت اعظم داخله و مالیه و عدلیه و خارجه و وزارت دربار اعظم و دارالشورای کبری و وزارت علوم ، وزارت فواید عامه و دارالترجمة مبارکة دولتی بتفصیل آورده که از فصول حایز اهمیت کتاب است (رجوع کنید به همان ، ج 1، ص 495ـ560، ج 2، ص 1212ـ 1302، ج 3، ص 2056ـ2146)، هرچند سکوت او در بارة برخی رجال بزرگ عصر قاجار، چون میرزا تقی خان امیرکبیر، و اقدامات و آثار مهم آنان تأمل برانگیز است (برای نمونه رجوع کنید به ج 3، ص 1719، 1728).

وجود پاره ای خطاهای تاریخی در کتاب از چشم منتقدان دور نمانده است (برای نمونه رجوع کنید به کسروی ، ص 164ـ165، که اشتباهات کتاب را در باب زمان شاه سلطان حسین و داستان افغانیان بررسی کرده است ؛
نیز رجوع کنید به اعتمادالسلطنه ، ج 2، ص 996ـ1014). خود او هم گاهی به اختلاف رأی مؤلفان یا خطای آنان اشاره کرده است (برای نمونه رجوع کنید به ج 2، ص 1031، در بارة اختلاف نظر مورخان ایرانی ، از جمله صاحب تاریخ جهانگشای نادری ، با مؤلفان تواریخ فرنگ و تاریخ آل عثمان درخصوص سال خلع شدن طهماسب دوم صفوی و تأیید نظر مورخان ایرانی ؛
ج 3، ص 1437، در بارة اختلاف تاریخ قتل آقامحمدشاه قاجار). احتوای تاریخ منتظم ناصری بر برخی آثار منحصر به فرد (از جمله ، تاریخ افغانی تألیف شیخ عبدالنبی منشی بهبهانی رجوع کنید به همان ، ج 2، ص 1096ـ1111، و رساله ای منسوب به سیاحی اروپایی با عنوان عبرت نامه یا بصیرت نامه در شرح اسباب زوال دولت صفویه ، ترجمة عبدالرزاق بیگ ) و نیز تقویم تطبیقی هجری قمری و میلادی از سال یکم هجری تا 1300 بر اعتبار کتاب افزوده است . اعتمادالسلطنه بر اهمیت کتاب خود از جهت تقویم تطبیقی که تا آن تاریخ در هیچیک از «کتب فارسی و عربی و فرانسة معتبر که به وضع منتظم ناصری تألیف شده » وجود نداشته ، واقف بوده است (رجوع کنید به ج 2، ص 1210). این نکته نیز درخور ذکر است که به سبب مراجعة صنیع الدوله به منابع فرانسوی ، برخی نامهای جغرافیایی جهان اسلام با ضبط لاتینی در کتاب آمده است ، مانند «فِز» و «تولدو» و «کردو» به جای فاس و طلیطله و قرطبه (همان ، ج 1، مقدمة رضوانی ، ص 9). اعضای دارالطباعه ــ از جمله آقامیرزاحسن ، معلم و مترجم عربی ، و میرزا محمدحسین ادیب ملقب به فروغی ــ در تألیف کتاب به صنیع الدوله کمک کرده اند (همان ، ج 1، ص 555، مقدمة رضوانی ، ص 8).

جلد اول تاریخ منتظم ناصری را حَسّون البُراقی به عربی برگردانده (آقابزرگ طهرانی ، ج 23، ص 4) و ژوکوفسکی نیز آن را به روسی ترجمه کرده است (قاسمی ، ص 385). محمداسماعیل رضوانی (متوفی 1375ش ) کتاب را بین سالهای 1363 تا 1367ش با مقدمه و دو فهرست اعلام به چاپ رسانده است .

---

منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ، تاریخ منتظم ناصری ، چاپ محمداسماعیل رضوانی ، تهران 1363ـ1367ش ؛
(3) فرید قاسمی ، مشاهیر مطبوعات ایران ، ج 1، محمدحسن اعتمادالسلطنه ، تهران 1379ش ؛
(4) احمد کسروی ، کاروند کسروی ، چاپ یحیی ذکاء، تهران 1352ش .

/ منیژه ربیعی /