تاریخ گیلان و دیلمستان ، کتابی تاریخی به فارسی از سدة نهم ، نوشتة سید ظهیرالدینِ مرعشی * . این اثر ظاهراً قدیمترین تاریخ محلی به جا مانده در بارة حکومت خاندان کیاییان در گیلان و دیلمستان است . به گفتة مؤلف ، کارکیا سلطان محمد دوم (حک : 851ـ883) عده ای را مأمور گردآوری و نوشتن رویدادهای حکام گیل و دیلم پیش از حکومت سادات و روی کار آمدن سید امیر کیای مَلاطی ، بنیانگذار حکومت خاندان کیاییان در گیلان (763ـ776)، تا 881 کرد. سپس از سید ظهیرالدین مرعشی خواست تا آن دست نوشته ها را تنظیم و تدوین کند. مرعشی تاریخ شروع کارش را 880 ذکر کرده و مطالبی به این نوشته ها افزوده است (ص 8 ـ 9).

تاریخ گیلان و دیلمستان مشتمل است بر مقدمه و شش باب که هر باب چند فصل دارد. مؤلف در آغاز کتاب پس از حمد و سپاس خدا، به ضرورت علم تاریخ اشاره کرده و آن را پیش درآمد سایر علوم دانسته است (ص 3ـ 5). سپس در مقدمه به شرح اصطلاحاتی که میان مردم گیلان و دیلمستان رایج بوده ، پرداخته است . این بخش از کتاب در تنها نسخة خطی موجود، وجود ندارد (ص 10، 12). مطالب شش باب کتاب بترتیب عبارت اند از: رویدادهای این سرزمین پیش از حکومت کیاییان و نیز رسوم مردم گیلان (از این باب اثری بر جا نمانده است )؛ آغاز خروج سید امیر کیای ملاطی و رخدادهای دورة حکومت او؛ شرح کشمکشهای امیران بیِه پس (ناحیة غربی گیلان ) و بیِه پیش (ناحیة شرقی گیلان ) و وقایع حدود 781 تا 797 (ص 10، 101)؛ دورة حکومت سید رضی کیا (729ـ799) و کارکیا سید محمد اول (829 ـ837) (ص 10)؛ رویدادهای حکومت کارکیا ناصر کیا (837 ـ851) و برادرش کارکیا امیر سید احمد و پسرش ، کارکیا سلطان محمد دوم ، و منازعات میان مدعیان حکومتِ کیاییان مانند سید داوود کیا (رجوع کنید به ص 10، 188، 190ـ200)؛ و شرح وقایع دورة حکومت سلطان محمد دوم (ص 11). مرعشی پس از باب ششم ، وقایع 881 ـ894 یعنی آخرین سالهای حکومت سلطان محمد دوم و پسرش ، کارکیا میرزاعلی ، را نگاشت و آن را باب هفتم نامید که مشتمل بر چند فصل است (ص 392ـ393)، هرچند در مقدمه اش (ص 9ـ11) از این باب نامی نبرده است .

مرعشی در تألیف تاریخ گیلان و دیلمستان هنگام استفاده از دست نوشته هایی که قبلاً جمع آوری شده بود، اگر در مطلبی شبهه ای می یافت به تحقیق می پرداخت و چنانچه در جستجوی شفاهی به نتیجه نمی رسید، از دست نوشته های سید محمدبن سید مهدی حسینی بهره می جست (ص 396). مرعشی که از امیران دربار کیاییان ، و شاهد بسیاری از رویدادهای آن دوره بوده ، گاه با نگاهی انتقادی نظر خود را بیان کرده است (رجوع کنید به ص 113، 187، 204).

به رغم افتادگیهای تنها نسخة خطی موجود ــ که از روی نسخه ای به خط سید ظهیرالدین مرعشی تحریر شده (مرعشی ، مقدمة ستوده ، ص یج ) و در کتابخانة بودلیان آکسفورد موجود است ــ تاریخ گیلان و دیلمستان به لحاظ بیان آداب و رسوم و زندگی اجتماعی مردم گیلان و رسم الخط و نکات دستوری گیلکی حایز اهمیت است (همان ، مقدمة ستوده ، ص ید ـ یح ). نثر این کتاب روان و ساده و آمیخته با آیات قرآنی و اشعار عربی است . این کتاب نخستین بار در 1330ش به کوشش رابینو همراه با «مکاتیب خان احمدگیلانی » در رشت منتشر شد (مشار، ج 1، ستون 1127). منوچهر ستوده نیز این کتاب را تصحیح انتقادی و در 1347ش در تهران منتشر کرده است .

---

منابع :
(1) ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی ، تاریخ گیلان و دیلمستان ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1347ش ؛
(2) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1350ـ 1355ش .

/ مهین فهیمی /