responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3119

 

تاریخ غیاثی ، کتابی متعلق به سدة نهم و دهم ، در تاریخ عمومی ، به عربی ، نوشتة عبداللّه بن فتح اللّه بغدادی مشهور به غیاثی * . این کتاب در یک مقدمه و شش فصل ، به رویدادهای تاریخی از آغاز خلقت تا 891 می پردازد (غیاثی ، مقدمة حمدانی ، ص 17). عناوین فصلها عبارت است از: انبیا و اولیا، پادشاهان ایران ، خلفای اسلام ، پادشاهان اسلام در زمان عباسیان ، اخبار پادشاهان ترک و مغول ، و یاد سیدمحمد مُشَعشَع (متوفی 870).

از این کتاب فقط فصل پنجم آن (اخبار پادشاهان مغول و ترک ) موجود است که مؤلف این فصل را به هفت طایفه (دولت ) تقسیم کرده است : چنگیزخانی ، شیخ حسنیه (جلایریه )، مظفریه ، چَغَتای ، قراقوینلو (بارانیه )، چرکسیان در سرزمین شام و آق قوینلو (بایَندُریه ؛ غیاثی ، مقدمه ، ص 17ـ 18). اختصار یا گسترش مطالب ، حجم فصلهای کتاب را متفاوت کرده است ، چنانکه فصل سوم در نوزده صفحه (ص 147ـ 165) و فصل پنجم صدویک صفحه است (ص 237ـ337).

تاریخ دقیق نگارش کتاب مشخص نیست . به نظر می رسد غیاثی در دهة نخستین سدة دهم و اندکی پس از آن زنده بوده است و تألیف این کتاب تا آن زمان ادامه داشته است ، زیرا در فهرست کتاب خود به ظهور سیدمحمدبن فَلاح مُشَعشَعی (متوفی 920) و پیروان او اشاره کرده است (غیاثی ، ص 273 به بعد) و وقایع دوران آنان را در جزائر، تا 701 ( اِحْدی ' و سبعمائة ) ذکر می کند که با توجه به قیام سیدمحمد فلاح در حدود نیمة سدة نهم ، می توان گمان برد که تاریخ ذکرشدة سبعمائه (هفتصد) تصحیف تسعمائه (نهصد) باشد. همچنین مؤلف در بارة حکومت فرزندان ابوسعید گورکان تا 807 سخن گفته است که به نظر می رسد این تاریخ هم تصحیف 907 باشد، زیرا علی بن سلطان محمودبن سلطان ابوسعید، آخرین پادشاه چغتایی ، را در همین سال شیبک خان (حک : 906ـ 915 یا 916) به قتل رساند (همان ، ص 233، مقدمه ، ص 9).

تاریخ غیاثی ارزش تاریخی بسیاری دارد، از جمله اطلاعات مهمی در بارة سقوط بغداد به دست هولاکو در 656 و وقایع پس از آن تا 891 و یگانه منبع عربی در این باب است ، ازینرو قاضی نوراللّه شوشتری (رجوع کنید به ج 2، ص 395ـ402)، احمد کسروی (ص 13) و کاسکل (ص 48ـ93) ــ که بتفصیل به رخدادهای دوران سیدمحمد مشعشع پرداخته اند ــ به تاریخ غیاثی توجه داشته اند (برای اطلاعات بیشتر در این زمینه رجوع کنید به اشمیت ـ دومون ، ص 10 به بعد). عباس عَزّاوی در تاریخ العِراق بینَ اِحْتلالَـیْن (ج 3، ص 109ـ111، 262ـ263، و جاهای دیگر) مطالب بسیاری از تاریخ غیاثی اقتباس کرده است ، لیکن برخی مطالب که او به تاریخ غیاثی نسبت داده است در آن وجود ندارد (غیاثی ، مقدمه ، ص 10). شاید عزّاوی آن مطالب را از مجالس المؤمنین (شوشتری ، ج 2، ص 370، 395) یا مجموعة الانوار اقتباس کرده و به غیاثی نسبت داده باشد (عزّاوی ، 1369ش ، ج 3، ص 161؛ غیاثی ، مقدمه ، ص 10ـ11).

غیاثی رویدادهای روزگار خود را با تعیین ساعت و روز و ماه و سال ذکر کرده و گاهی تاریخها را با نام ماههای مغولی و گاه با نام برجهای فارسی آورده و در برخی موارد ماه قمریِ مطابق با آن را نیز ذکر کرده است (مثلاً رجوع کنید به ص 109، 176، 191ـ192، 199، مقدمه ، ص 19). برخی از تاریخهای ذکرشده دقیق نیست ، بویژه در بارة رویدادهایی که غیاثی معاصر آنها نبوده است (مثلاً رجوع کنید به ص 46ـ47، 75، 230، 233)، مثلاً مدت حکومت سلطان حسین جلایری یک سال ذکر شده ، حال آنکه وی هشت سال حکومت کرده است (ص 101). در تاریخ غیاثی در بیان برخی مطالب ، مبالغه شده است ؛ مثلاً در شرح پیروزی تیمور بر بغداد در 803، آمده است که بغداد منقرض شد («انقرضوا أهل بغداد فی هذه القتلة »، ص 126ـ127)، یا در بارة بیماری وبا که در 841 در بغداد و مناطق نزدیک آن شیوع یافت ، نوشته شده است که یک تن هم در بغداد زنده نماند (ص 270). البته در مواردی به سبب نبودن منابع دیگر، نمی توان این مطالب را نفی یا اثبات کرد.

غیاثی بسیاری از رویدادهای تاریخی را متأثر از وضع ستارگان دانسته (رجوع کنید به ص 97، 127، 176، 216ـ217) و به دانشهای مرتبط با علوم فلکی نیز پرداخته است (همان ، مقدمه ، ص 21). وی در بیان مطالب مربوط به گذشتگان ، تعصب نداشته و از همة حاکمانی که به حُسن سیرت معروف بوده و کارهای نیکی انجام داده بوده اند، به نیکی یاد کرده ، اما در بارة دولتهای معاصر خود تعصب نشان داده است (ص 61ـ62، مقدمه ، ص 22)؛
مثلاً فرمانروایان آق قوینلو را ستوده (ص 293ـ 295، 302، 391ـ392)، اما فرمانروایان قراقوینلو را نکوهش کرده است (ص 247ـ 248، 253ـ254، و جاهای دیگر).

نثر تاریخ غیاثی ، زبان عامیانة عربی متأثر از عجمی آن وقت عراق را نشان می دهد. در این کتاب ، بسیاری از واژه ها اِعراب ندارند، که مشخص نیست خود مؤلف آنها را به این صورت نوشته است یا نسخه پرداز (برای اطلاع بیشتر از نثر کتاب رجوع کنید به غیاثی ، مقدمه ، ص 22 به بعد؛
اشمیت ـ دومون ، ص 18ـ24؛
عزّاوی ، 1376، ج 1، ص 249). همچنین در آن اصطلاحات و کلمات و جملات فارسی مانند شاهزادکیه ، طشت ، لشکرگاه ، البیشکشات ، تاج زر بر سر نهاد، قلندرخانه ، کمر شمشیر، درویش ، نیم روز (ص 47، 109، 164، 213، 250، 253، 332، 384، و جاهای دیگر)، واژه های مغولی و ترکی مانند تَمغا ، قول ، اردو ، یاغیه ، یراق ، ایلغار ، الکُمَک قراول و ایلچی (ص 54، 55، 62، 110، 184، 204، 209، 254، 334، و جاهای دیگر) و برخی کلمات هندی و کُردی مانند کوتوال ، رهوال و کَپْنَک به کار رفته است (ص 201، 300، 332؛
نیز رجوع کنید به مقدمه ، ص 25؛
اشمیت ـ دومون ، همانجا).

مؤلف گاه ابیات فارسی (رجوع کنید به ص 89، 121، 135) و ترکی (ص 134) و ملمّع آورده که مادّه تاریخ برخی حوادث است ، مانند «هفده شعبان شده تاریخ آبد/ فی درک الاسفل بئس المقام » (ص 130) که سال 807، تاریخ درگذشت تیمور، را نشان می دهد (غیاثی ، مقدمه ، ص 26).

غیاثی برای تألیف کتاب خود از منابع متعددی استفاده کرده که در پیشگفتار به برخی از آنها اشاره نموده است ، از جمله نظام التواریخ قاضی ناصرالدین بیضاوی (متوفی 685 یا 692؛
رجوع کنید به غیاثی ، ص 42، 44ـ 45، مقدمه ، ص 27ـ 28) و ظفرنامة شرف الدین علی یزدی در شرح وقایع عصر تیموری (غیاثی ، ص 155ـ 165، 215). غیاثی ، به گفتة خودش ، آنچه را که از زمان شیخ حسن ایلخانی تا روزگار خودش ، آورده از کتابی نقل نکرده ، بلکه آنها را از حواشی و اوراقی یاد کرده که بیشتر آنها از زبان راویان بوده است (غیاثی ، مقدمه ، ص 29؛
برای اطلاع بیشتر در بارة منابع مورد استفادة غیاثی رجوع کنید به اشمیت ـ دومون ، ص 24ـ 29). او همچنین به روابط خود با بزرگان و اطلاعاتی که از ایشان یا کتابها به دست آورده ، اشاره کرده است (غیاثی ، ص 109). مؤلف ، به برخی از کتابهایی که از آنها بسیار استفاده کرده اشارة اندکی کرده است ، مثلاً در بارة تیموریان می گوید که گزارشهای این طایفه را از شرف الدین یزدی و آغاز آن را اندکی از کتابی دیگر گرفته است که مقصود او کتاب اِنْباءالغُمر بِاَبناءالعُمر ابن حجر عسقلانی (متوفی 852) است (غیاثی ، مقدمه ، ص 27). همچنین در بارة عراق (ص 86 ـ89، 99 به بعد)، آل مظفر (ص 147ـ 148، 151ـ 155)، ممالیک (ص 345 به بعد) و قراقوینلوها (ص 237ـ 238) اطلاعاتی داده که بیشتر آنها را از انباءالغمر نقل کرده است . این مطالب گاه کلمه به کلمه ، گاه با اندکی اختصار یا با تغییراتی ذکر شده است که شاید کار کاتبان باشد (غیاثی ، مقدمه ، ص 28ـ29؛
اشمیت ـ دومون ، ص 31). از دیگر منابع غیاثی کتاب الهدایة از زین الدین علی بن الب ارسلان سلجوقی است که از آن هم فقط یک بار در فصل جلایریان در شرح جنگ میان علی پادشاه و شیخ حسن بزرگ یاد کرده است (غیاثی ، ص 82؛
اشمیت ـ دومون ، ص 30ـ31). از این کتاب و زندگی مؤلف آن اطلاعی در دست نیست (غیاثی ، مقدمه ، ص 29).

بخشی از مطالب تاریخ غیاثی بر اساس شنیده های مؤلف از مردم است (ص 215)؛
منابع شفاهی از مهمترین منابع او بوده است (غیاثی ، مقدمه ، همانجا). او به منابع دیگری نیز اشاره کرده و می گوید که در برخی تواریخ (ص 82) یا در برخی اخبار چنین آمده است (ص 132)، ولی این اشاره ها، اهمیت منابع مورد استفادة وی را مشخص نمی سازد، مثلاً هنگام بحث از نوادگان تیمور می گوید که چون ایشان از کشور ما دور بودند، ما از سرگذشت ایشان آگاهی نداریم و آنچه از اخبار ایشان به دست آورده ایم در این اوراق ثبت می نماییم (ص 216، 337) و در بارة طایفة آق قوینلو می گوید از اخبار ایشان جز اندکی به ما نرسیده است (ص 337). گاه اطلاعات نقل شده در این کتاب نامفهوم و مبهم است (مثلاً رجوع کنید به نقل قولی از عبدالرحمان جامی ، ص 228؛
نیز رجوع کنید به مقدمه ، ص 30).

ارزش این کتاب در ذکر رویدادهایی است که مؤلف ناظر آنها بوده است و آن مطالب در منابع دیگر یافت نمی شود (همان مقدمه ، ص 32). در بخش به جا مانده و منتشرشدة تاریخ غیاثی گزارش دولتهایی آمده است که از 656 تا 891 بر عراق عرب و عجم ، سوریه (شامات )، مصر و عثمانی حکومت می کرده اند، اما بیشتر مطالب این بخش در بارة عراق است که مؤلف به آن دلبستگی خاص داشته است و گزارشهای مهمی در بارة آبادانی بغداد در روزگار جلایریان (ص 90، مقدمه ، ص 32)، روابط جلایریان با شاه محمد فرزند قرایوسف قراقوینلو (حک : 810ـ823) و اوضاع عراق در روزگار او آورده است . تاریخ غیاثی یگانه منبعی است که به اخبار عراق در دورة حکومت محمدو اسپندمیرزا از 814 تا 848 پرداخته است (ص 244ـ 245، 260 به بعد؛
نیز رجوع کنید به مقدمه ، ص 32ـ33). او در بارة مشعشعیان (خاندانی از فرمانروایان عرب در خوزستان ، حک : 845 ـ914) و روابط آنان با قراقوینلوها (حک : 780ـ874) و آق قوینلوها (حک : 780ـ 908) و آمدن سلطان علی مشعشعی به نجف و کربلا و برداشتن آثار گرانبها مانند قندیلها و شمشیرها و رفتن او به حِلّه شرح مفصّلی داده است (ص 273ـ277، 307ـ312، مقدمه ، ص 33). غیاثی ذکر کرده که در حلب ، سر جهانشاه قراقوینلو * (حک : 839 ـ872) را پس از کشته شدنش دیده است (ص 299).

از دیگر گزارشهای بسیار مفید تاریخ غیاثی اینهاست : شرح مناسبات پیرمحمد تواجی و حسن علی بن زینل و شاه منصوربن زینل با دولت آق قوینلوها تا 883 (ص 331ـ337)، اطلاعاتی در بارة جنگ عثمانیان و ممالیک در عصر بایزید دوم (886 ـ 918) و قایِتبای (متوفی 902) در 891 (ص 366ـ369) که در منابع عربی و ترکی وجود ندارد (همان مقدمه ، ص 34) و مطالبی در بارة زندگی اقتصادی ، اجتماعی ، اداری و فرهنگی که از ارزشهای ویژة تاریخ غیاثی است . از مهمترین مسائل اقتصادی که در این کتاب در بارة آن بحث شده ، اجرای نظام مالی است که اوزون حسن (حک : 871 ـ883) مقرر داشت و بر پایة آن در تمغا * تجدیدنظر کرد (غیاثی ، ص 391، مقدمه ، ص 35؛
قس مینورسکی ، ص 229؛
هینتس ، ص 177)، همچنین به برخی جنبه های اجتماعی مردم عراق در بارة مراسم ازدواج و ختنه سوران (ص 104) و برخی رفتارهای ناشایست حکّام (رجوع کنید به ص 318) اشاره کرده است . غیاثی در گزارش مسائل اجتماعی از «قانون نامة » اوزون حسن یاد کرده که به موجب آن ، آیین دادرسی میان مردم و دستور اجرای آن را در سرتاسر کشور داده بود (ص 392). غیاثی ، نام برخی مناصب اداری را که در زمان خودش رایج بوده و پس از آن نیز باقی مانده و چه بسا نام دیگر یافته ، ثبت کرده است ، مانند صاحب دیوان ، اتابک ، طواشی ، داروغه ، شحنه ، تمغاچی ، مُجیب الغلّه و محصّل (ص 44، 48، 91، 133، 157، 250، 271ـ272، 315، مقدمه ، ص 36ـ37). همچنین القاب نظامی را ذکر کرده است ، مانند نوین ، اُلُوس و امیر (مقدمه ، ص 37).

اطلاعات ما از اوضاع فرهنگی آن دوره بسیار اندک است ، اما غیاثی در این کتاب بتفصیل به آن پرداخته است ، مانند گزارش در بارة مدرسة امیراسماعیل ، مدرسة مرجانیه و دارالشفا، مدرسة مخدوم شاه و مدرسة خواجه مسعود (ص 90ـ94، 96).

این کتاب از روی تنها نسخة خطی آن به شمارة 1738 در کتابخانة موزة عراق ، به چاپ رسیده است . از روی این نسخة خطی ، چند نسخة مصور تهیه شده است که برخی از آنها به صورت ریزفیلم است . نسخة دیگری از آن در کتابخانة الدراسات العلیا، در دانشکدة ادبیات دانشگاه بغداد موجود است که عبدالرزاق بغدادی آن را از نسخة کتابخانة موزة عراق استنساخ کرده ، اما وی بسیاری از واژه ها را تصحیح کرده و تغییر داده و به اصل آن هیچ اشاره ای نکرده است .

نسخة خطی تاریخ غیاثی دارای 316 برگ است . برخی از قسمتها افتادگی دارد (رجوع کنید به ص 129، 370) و برخی برگها بعد از صفحة 316 افتاده است . به سبب افتادگی و پارگی پایان نسخه ، تاریخ استنساخ آن را نمی دانیم ، اما پیداست که خط آن قدیمی است و چه بسا در زمان خود مؤلف استنساخ شده باشد (غیاثی ، مقدمه ، ص 12ـ14؛
اشمیت ـ دومون ، ص 4ـ6).

بخش اخبار قراقوینلو و آق قوینلو از فصل پنجم تاریخ غیاثی را نخستین بار ماریانه اشمیت ـ دومون به آلمانی ترجمه کرد و به همراه متن عربی با عنوان > حکمرانان ترکمن سدة پانزدهم در ایران و بین النهرین بر اساس تاریخ الغیاثی < و با مقدمه ای عالمانه ، در فرایبورگ در 1359ش / 1970 منتشر کرد. طارق نافع حمدانی متن کامل فصل پنجم تاریخ غیاثی را با مقدمه ای مفصّل در بغداد در 1354ش / 1975 به چاپ رسانده است .


منابع :
(1) نوراللّه بن شریف الدین شوشتری ، مجالس المؤمنین ، تهران 1354ش ؛
(2) عباس عزّاوی ، تاریخ العراق بین احتلالین ، بغداد 1353ـ 1376/ 1935ـ1956، چاپ افست قم 1369ش ؛
(3) همو، التّعریف بالمورّخین ، ج 1: فی عهد المغول و الترکمان ، بغداد 1376/ 1957؛
(4) عبداللّه بن فتح اللّه غیاثی ، التاریخ الغیاثی : الفصل الخامس من سنة 656 ـ 891 ه / 1258ـ1486م ، چاپ طارق نافع حمدانی ، بغداد 1975؛
(5) احمد کسروی ، تاریخ پانصد سالة خوزستان ، تهران 1362 ش ؛


(6) W. Caskel, "Ein Mahd ¦âdes 15. Jahrhunderts. Saijid Muh ¤ammad ibn Fala ¦h ¤ und seine Nachkommen", Islamica , 4 (1931);
(7) Walther Hinz, "Das Steuerwesen Ostanatoliens im 15. und 16. Jahrhundert", ZDMG , 100 (1950);
(8) V. Minorsky, Iranica: twenty articles: "The Aq-Qoyunlu and land reforms", Tehran 1964;
(9) Marianne Schmidt-Dumont, Turkmenische Herrscher des 15. Jahrhunderts in Persien und Mesopotamien nach dem Ta ¦r i ¦h ¤al-G iya ¦t ¢ i ¦, Freiburg 1970.

/ رضا رضازاده لنگرودی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3119
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست