responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3115

 

تاریخ عالَم آرای عباسی ، کتابی تاریخی به فارسی در بارة رویدادهای سلسلة صفوی از آغاز تا مرگ شاه عباس اول (متوفی 1038)، تألیف اسکندربیگ منشی * ، منشی شاه عباس . اسکندربیگ در 1025 تألیف آن را شروع کرد و آن را «عالم آرای عباسی » نامید (ج 1، مقدمة افشار، ص سه ). ایرج افشار احتمال داده است که سبب نامگذاری آن ، کتاب تاریخ عالم آرای امینی در انتقاد از حکومت صفوی و رخدادهای پادشاهی شاه اسماعیل اول ، بوده باشد (همان ، مقدمه ، ص دو؛ خنجی ، ص 173ـ181).

اسکندربیگ قصد داشته کتابش را در سه مجلد مشتمل بر یک مقدمه ، دو صحیفه و یک خاتمه بنویسد، اما مجال نگارش خاتمه را نیافته است (ج 1، ص 5؛ صفا، ج 5، بخش 3، ص 1743).

صحیفة اول (جلد اول ) مشتمل است بر یک مقدمه و دوازده مقاله در بارة نیاکان خاندان صفوی ، چگونگی دستیابی شاه اسماعیل اول به سلطنت و رخدادهای دوران حکومت او، پادشاهی شاه طهماسب ، شاه اسماعیل دوم و شاه سلطان محمد خدابنده (اسکندر منشی ، ج 1، ص 5ـ6). او در این صحیفه ، گاه وقایع را تحلیل کرده ، از جمله شکست در چالدران را موجب پیشگیری ارادت ورزیهای «ساده لوحان طوایف قزلباش » در بارة شاه اسماعیل و لغزش «از مسلک مستقیم دین و ایمان » دانسته است (ج 1، ص 43). صحیفة دوم ، دو بخش است : بخش اول (جلد دوم ) مشتمل بر وقایع پادشاهی شاه عباس اول از آغاز تا 1025 (سی سال )، و بخش دوم (جلد سوم ) در بارة رویدادهای دوازده سال آخر حکومت شاه عباس تا مرگ وی است (صفا، ج 5، بخش 3، ص 1743ـ1744)؛ بدین ترتیب بخش عمدة این کتاب به پادشاهی شاه عباس اول اختصاص دارد.

اسکندربیگ پس از مرگ شاه عباس به نگارش کتاب خود، با عنوان «ذیل »، ادامه داد و شروع به نوشتن وقایع سلطنت شاه صفی کرد، اما با مرگش در 1043 این کار ناتمام ماند (ج 1، مقدمة افشار، ص شش ). او، به پیروی از مورخان پیش از خود، وقایع را بترتیب سال وقوعشان نوشته و چون بیشتر مخاطبان کتاب را ایرانی می پنداشته ، سال شمسی را اساس کار خود قرار داده است (همان ، رضوانی ، ج 1، مقدمه ، ص بیست وسه ). اسکندربیگ به سبب منصبش ، شاهد بسیاری از رویدادهای تاریخی دورة شاه عباس بوده و برای تألیف اثر خود، بویژه در صحیفة اول ، افزون بر اطلاعات مستقیم خود، از منابع مختلفی بهره برده است ، از جمله از احسن التواریخ ، تاریخ کبری ، تاریخ جهان آرا ، تاریخ حبیب السیر ، تاریخ طبرستان و رویان ، و صفوة الصفا (ج 1، مقدمة افشار، ص هفت ـ هشت ).

اسکندربیگ علاوه بر ذکر وقایع تاریخی ، به مسائل اجتماعی نیز توجه کرده است که احتمالاً از دقت وی در روحیات مردم عصرش ناشی می شود (ج 1، مقدمة افشار، ص هشت ). در این کتاب ، اطلاعات ارزشمندی در بارة تشکیلات اداری ، نظامی ، مسائل مالی و شرعی حکومت صفوی ، و رویدادهای تاریخی حکومتهای همجوار ایران همچون عثمانیها، گرجیها، بابریان هند و ترکمانان ماوراءالنهر آمده که برخی از آنها بی نظیر است . یکی دیگر از وجوه اهمیت این کتاب ، اختصاص فصلی به زندگی دانشمندان ، علما، نقاشان ، شعرا، موسیقیدانان ، سران سپاه و رجال حکومت صفوی با ذکر تاریخ وفات آنان است (ج 1، مقدمة افشار، ص هشت ـ نه ؛
صفا، ج 5، بخش 3، ص 1744). نثر این کتاب ساده و ادبی (بهار، ج 3، ص 279) و در برخی موارد آمیخته به شعر است .

تاریخ عالم آرای عباسی نخستین بار در 1313ـ1314 در تهران چاپ سنگی شد. در 1334ش ، ایرج افشار با استفاده از نسخه ای کاملتر، افتادگیهای چاپ سنگی را برطرف کرد و آن را در دو جلد با مقدمه و فهرست به چاپ رساند. این کتاب بار دیگر در 1377ش با تصحیح محمداسماعیل رضوانی در سه مجلد منتشر شد.

«ذیل » تاریخ عالم آرای عباسی را احمد سهیلی خوانساری در 1317ش در تهران چاپ کرد و برای تکمیل آن ، حدیقة ششم از روضة هشتم خلد برین میرزا یوسف قزوینی را بر آن افزود (صفا، همانجا).



نخستین بار یوهان آلبرشت برنهارد دورن ، خاورشناس روسی ، از کتاب تاریخ عالم آرای عباسی بخش مربوط به وقایع مازندران را در کتاب > منابع اسلامی در بارة تاریخ سرزمینهای جنوبی دریای خزر < در پطرزبورگ در 1266/1850 چاپ کرد. پیش از او کورت آرتور هاینتس اِردمان ، خاورشناس آلمانی ، مقاله ای در بارة صحیفة دوم تاریخ عالم آرای عباسی نوشته و آن را به نام > «نسخة فارسی اسکندر منشی ...» < در قازان در 1237/1822 منتشر کرده بود. او در 1278/1861 نیز مقاله ای با عنوان > «اسکندرمنشی و اثر او» < در معرفی این کتاب و مؤلف آن نوشت و چاپ کرد (استوری ، ج 1، بخش 1، ص 312).

ولادیمیر پوتوریدزه بخشی از تاریخ عالم آرای عباسی را با عنوان اطلاعاتی در بارة گرجستان ، همراه با ترجمة گرجی آن در 1348ش / 1969 در تفلیس چاپ کرد.

راجر سیوری نیز این کتاب را با عنوان > تاریخ شاه عباس کبیر < به انگلیسی ترجمه کرده که جزو مجموعة انتشارات ایران (شمارة 28) از مجموعة آثار نمونة بین المللی یونسکو در 1357 ش / 1978 چاپ شده است (اسکندر منشی ، چاپ رضوانی ، ج 1، مقدمه ، ص سی وچهار).


منابع :
(1) اسکندر منشی ، تاریخ عالم آرای عباسی ، تهران 1350ش ؛
(2) همان ، چاپ محمداسماعیل رضوانی ، تهران 1377ش ؛
(3) محمدتقی بهار، سبک شناسی ، تهران 1355ـ1356ش ؛
(4) محمدامین خنجی ، «فضل الله بن روزبهان خنجی »، فرهنگ ایران زمین ، ج 4 (1355ش )؛
(5) ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج 5، بخش 3، تهران 1370ش ؛


(6) Charles Ambrose Storey, Persian literature : a bio- bibliographical survey , vol. 1, pt. 1, London 1970.

/ عبدالحسین نوائی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3115
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست