بالابان آقا ، مسجد ، مسجدی در استانبول ، تبدیل شده از بنای کهنی متعلق به روم شرقی . ایوانسرایی می گوید: تبدیل شده از کلیساست . واقف آن در فتح ( استانبول ) ، سرکردة محافظان تازیهای سلطنتی (سگبان باشی ) بوده است . وظیفة (مخارج ) آن از محل مسجد ایاصوفیه تأمین می شود (ج 1، ص 62). در > دفتر آمار موقوفات استانبول < ، بالابان آقابن عبداللّه ، صاحب وقف معرفی شده و وقفنامة آن در صفر 888، با امضای «سراج النائب » تنظیم یافته است . از شخصیت تاریخی بالابان آقا اطلاعی در دست نیست ، اما احتمال دارد همان بالابان پاشای بادِره ای باشد که در فتح استانبول سگبان باشی بود و پس از فرماندهی نبرد آلبانی ، کشته شد.

ده باب حجره ، سه باب دکان و یک باب دبستان ضمیمة مسجد بوده که تا 953، ده فقره موقوفة دیگر نیز بر آن افزوده شده بود. خانقاه «مسلمان دده » نیز از موقوفاتی بود که در کنار این مسجد احداث و به آن ملحق شده بود. این بنای کهن در اصل ، مقبرة خانوادگی یا آرامگاه قدیسی مسیحی ، متعلّق به قرن پنجم میلادی ، بود که در یکی از دوره های متأخر روم شرقی ، به صورت نیایشگاه یا «نمازخانة خصوصی » درآمده بود. سپس در اجرای سیاست احیای بناهای مخروبة روم شرقی ، به مسجد تبدیل شد. با توجه به طراحی آن ، و وجود شش قبر در زیرزمین آن که در اثنای تخریب کشف شد، می توان احتمال مقبره بودنش را نیز مطرح کرد. ادّعا و گمان عدّه ای که گفته اند: بنا بقایای صومعه و کلیسای کوراتوروس و به عنوان مشابه کلیسای حاوی مرقد حضرت عیسی علیه السّلام در قدس ، همچنین محل غسل تعمید یا کتابخانة صومعه ای بوده ، بی اساس است .

مسجد بالابان آقا، که در حریقهای مختلف خسارات فراوان دیده و هر بار مرمّت شده بود، در 25 رجب 1329/ 23 ژوئیه 1911، در یک آتش سوزی خراب شد و ادارة اوقاف ترکیه در 1309 ش /1930 سنگهای آن را به فروش رساند؛ و پس از فروریختن دیوارها، بر اثر کاوش ادارة موزه های استانبول ، زیرزمین آن کشف شد. چندی بعد مسجد قربانی طرح توسعة شهر شد و تنها نام محلّة بالابان آقا، از آن باقی ماند.

---

منابع :
(1) استانبول وقفلری تحریر دفتری 953 (1546) ، ص 153ـ 154؛
(2) حسین ایوانسرایی ، حدیقة الجوامع ، استانبول 1281؛


(3) E. Hakki Ayverdi, 19. .Asurda Istanbul Haritas i . Istanbul 1958, sec. C2;
(4) idem, Fatih Devri Sonlar i nda I stanbul Mahalleleri, Istanbul 1958, 14;
(5) C.Gurlitt, Die Baukunst Konstantinopels, Berlin 1909, 12, 42 ;
6- I stanbul Ansiklopedisi, Istanbul 1946-1949, s.v. "Balaban Ag § a Mescidi" (by Semavi Eyice);
(7) Arif Mدfit Mansel,"Balaban Ag § a Mescidi Hafriyat â ", Tدrk Tarih Arkeologya ve Etnografya Dergisi , lll (1936), 49-73;
(8) idem, "The Excavations of the Balaban Agha Mesdjid", The Art Bulletin, xv (1933), 210-229;
(9) Th. F. Mathews, The Byzantine Churches of Istanbul, Pennsylvania 1976, 25-27;
(10) A. von Millingen, Byzantine Churches of Constantinople, London 1912, 265-267;
(11) W. Mدller, Wiener, Bildlexikon zur Topographie Istanbul, Tدbingen 1977, 98-99.

) / د. ا. د. ترک / سماوی اییجه (