تاریخ سیستان ، کتابی به فارسی ، در بارة رویدادهای سیستان . تاریخ دقیق تألیف این کتاب معلوم نیست . به نوشتة ملک الشعرای بهار، مصحح تاریخ سیستان ، این کتاب حدوداً بین سالهای 445 تا 725 تألیف شده است (رجوع کنید به تاریخ سیستان ). مؤلف آن نیز شناخته شده نیست . بهار تاریخ سیستان را، به اعتبار شیوة تحریر آن و ذکر کردن مطالب تاریخی تا سال 448 و ایجاد شدن هفده سال وقفه در نقل رویدادهای تاریخی ، به دو قسمت تقسیم کرده و مولانا شمس الدین محمد موالی را مؤلف قسمت نخست و محمودبن یوسف اصفهانی را مؤلف قسمت دوم دانسته است ( تاریخ سیستان ، ص 382، پانویس 1، مقدمة بهار، ص و؛ صفا، ج 1، ص 632).

قسمت اول کتاب ــ که یک سوم حجم کتاب را دربرمی گیرد ــ در زمان ابوالفضل نصربن احمد (متوفی 465) ملقب به تاج الدین ، امیر سیستان ، تألیف شده و در آن رویدادهای سیستان از تاریخ تشکیل آن تا 448 آمده است . قسمت دوم ، ادامة وقایع از 465 تا 725 است ( تاریخ سیستان ، ص 382، پانویس 1، مقدمة بهار، ص و، ط ، ی ). ظاهراً اصل این کتاب عنوان بندی نداشته و مصحح ، مطالب آن را عنوان بندی کرده است .

کتاب با حمد خداوند آغاز می شود و مؤلف در چند صفحة نخست از برخی شخصیتهای ایران باستان یاد می کند (رجوع کنید به ص 1ـ 8). مهمترین مطالب قسمت اول عبارت است از: توضیحاتی در بارة عیاران (ص 350ـ351) و خوارج سیستان ؛ نامة هارون الرشید به حمزه بن عبداللّه (متوفی ح 213)، از رؤسای خوارج در سیستان ، و پاسخ او به هارون که از گزارشهای ممتاز و منحصربه فرد این کتاب است ؛ مؤلف مطالب جدیدی در بارة تسلط ترکان بر سیستان دارد (همان ، ص 140ـ 145، 162ـ164، 168، 354)؛ و شرح مفصّلی در بارة امیران صفاری و فتوحات آنان ارائه می دهد و بر خلاف نوشته های مورخانِ دولتهای رقیب مانند سامانیان و سلجوقیان و غزنویان ــ که به دشمنی با صفاریان پرداخته بودند ــ از آنان به نیکی یاد می کند (باسورث ، ص 231، 235). قسمت دوم در بارة رویدادهای سیستان پس از وفات ابوالفضل نصربن احمد است (ص 392). از مطالب مهم این قسمت ، شرح مؤلف در بارة حملة قرامطه به سیستان است (ص 386ـ391). بیشتر مطالب این قسمت در بارة رکن الدین محمود، شاه نیمروز (سیستان )، و درگیریهای او با امیران مغول است (ص 407ـ 415).

برخی از منابع مؤلف در قسمت نخست کتاب عبارت بوده است از: گرشاسبنامة ابوالمؤید بلخی ، عجایب برّ و بحر تألیف بِشر مِقْسَم (ص 13)، فضایل سجستان از هلال یوسف اَوقی / آوقی ، شاهنامة فردوسی (ص 2، 7)، سِیَرالملوک عبداللّه بن مقفع ، کتاب الخراج از قدامة بن جعفر، کتاب انبیاء تألیف علی بن محمد طبری (ص 9، 11) و تاریخ محمدبن موسی خوارزمی (ص 60).

برخی ، اصل تاریخ سیستان را عربی دانسته اند که به فارسی برگردانیده شده ، اما بهار این ادعا را رد کرده و نوشته است که گاه مطالبی از متون عربی به آن اضافه شده است . وی تاریخ سیستان را یکی از سه کتاب قدیم نثر فارسی ، و همپایة تاریخ بلعمی و تاریخ بیهقی * و تاریخ گردیزی (رجوع کنید به زین الاخبار * ) دانسته و افزوده است که باتوجه به ترکیبات و واژه ها و اصطلاحهای به کار رفته در این کتاب ، نثر آن از نثر تاریخ بیهقی و تاریخ گردیزی قدیمتر می نماید (همان ، مقدمه ، ص و، یج ، ط ). از دیگر دلایل او در بارة قدمت این اثر، آن است که در آن نام شهرها و قصبه هایی آمده که با حملات سلجوقیان و مغولان بکلی ویران شده و نامهای آنها در کتابهای جغرافیایی و تاریخی متأخر، مانند معجم البلدان یاقوت حموی یا نزهة القلوب حمداللّه مستوفی ، نیامده است (همان ، ص ط ).

نثر تاریخ سیستان یکدست نیست ؛
نثر چند بخش ابتدای آن متأثر از نثر ابوالمؤیدِ بلخی * و بشر مقسم است و تا جلوس طغرل اول (429ـ455) نثری قدیمی شبیه به نثر بلعمی * دارد. در قسمت دوم سبک کتاب از لحاظ ادبی و تاریخی تغییر می کند و نثر آن آمیزه ای از نثر سدة ششم و هفتم می شود، جملات نیز استحکام قسمت نخست را ندارند. در این کتاب ، واژه های عربی و مهجور فارسی اندک است ( تاریخ سیستان ، ص 382، پانویس 1، مقدمة بهار، ص یا، یب ، ید، یه ، یو، ک ؛
بهار، 1321، ج 2، ص 45) و در آن از شواهد شعری بجا استفاده شده است (رجوع کنید به تاریخ سیستان ، ص 317ـ323).

به گفتة بهار از تاریخ سیستان یک نسخه وجود دارد که در اواسط قرن هشتم یا اوایل قرن نهم کتابت شده است ( تاریخ سیستان ، مقدمه ، ص ل ؛
بهار، 1321، ج 2، ص 44). وی این اثر را با افزودن مقدمه ای مفصّل و سودمند تصحیح کرده و در 1314ش در تهران به چاپ رسانده است .

---

منابع :
(1) کلیفورد ادموند باسورث ، تاریخ سیستان : از آمدن تازیان تا بر آمدن دولت صفاریان ، ترجمة حسن انوشه ، تهران 1370ش ؛
(2) محمدتقی بهار، سبک شناسی ، تهران ?( 1321ش ) ؛
(3) تاریخ سیستان ، چاپ محمدتقی بهار، تهران : زوّار ?( 1314ش ) ؛
(4) ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج 1، تهران 1363ش .

/ شهناز رازپوش /