responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3084

 

تاریخ بیهق ، کتابی تاریخی به فارسی ، نوشتة ظهیرالدین ابوالحسن علی بن ابی القاسم زیدبیهقی * مشهور به ابن فُندُق . موضوع این کتاب ، تاریخ بیهق و زندگینامة بزرگانی است که بدانجا منسوب اند. همچنین در بارة تبار خانواده های مشهوری که از دیرباز در این ناحیه سکونت داشته اند و یا از مکانهای دیگر به آنجا هجرت کرده اند، و نیز در بارة جغرافیای بیهق ، مطالبی در آن آمده است . احمدبن محمد خوافی (ج 2، ص 242) تاریخ پایان نگارش تاریخ بیهق را 544 می گوید، اما به تصریح بیهقی نگارش این کتاب در چهارم شوال 563 در قریة ششتَمَد در زمان سلطنت مؤید آی ابه ، از غلامان سلطان سنجر، به پایان رسیده است (بیهقی ، ص 495، 512؛ قزوینی ، ج 2، ص 78). بعید نیست که بیهقی پس از نوشتن کتاب در 544، در سال 563 ضمایمی بر آن افزوده و تعدیلهایی در آن پدید آورده باشد ( د.ا.ترک ، ذیل «بیهقی »).

تاریخ بیهق حاوی نکات ارزشمندی در باب تاریخ مشرق ایران در عصر غزنویان و سلجوقیان است . از آنجا که برخی از این اطلاعات در دیگر آثار آن دوره نیامده این کتاب از اهمیت ویژه ای برخوردار است . این کتاب نه تنها دانسته های ارزشمندی در باب تاریخ ادب و فرهنگ این ناحیه دارد، شامل اطلاعات مهمی نیز در بارة اوضاع جغرافیایی نواحی بیهق ، سبزوار، نیشابور و دیگر مکانهاست ؛ همچنین تفصیلاتی در باب اخذ مالیات و بنیاد گذاران این شهرها به دست می دهد (بیهقی ، مقدمه ، ص 19 ).

بیهقی در نگارش این کتاب به کتابهای گمشدة تاریخ نیشابور * نوشتة الحاکم ابوعبداللّه نیشابوری (متوفی 405) در دوازده جلد و تتمة آن به نام سیاق التاریخ تألیف امام ابوالحسن بن عبدالغافر فارسی و به کتاب ناتمام تاریخ بیهق نوشتة علی بن ابی صالح الخواری تکیه داشته است (همان ، ص 33، مقدمه ، ص 21 ). این اثر که در حکم تاریخ محلی بیهق است ، حاوی اطلاعاتی است در بارة سودمندی تاریخ (ص 26ـ 27)، تواریخ مهم و مشهور (ص 32ـ34)، فضایل بیهق ، فتح بیهق به دست مسلمانان ، صحابة بیهق (ص 34ـ36، 41ـ42)، ویژگیهای جغرافیایی حوالی بیهق ، ذکر امهات ولایات (ص 52 ـ 54)، خاندان سادات بیهق (ص 94ـ113) و سلسله های مختلف حاکم بر بیهق از جمله طاهریان ، صفاریان ، سامانیان ، غزنویان و سلجوقیان (ص 113ـ125) و خاندانهای مختلف مانند حاکمیان (ص 174ـ185) که اسلاف خود مؤلف بوده اند و نیز بیهقیون (ص 185ـ194)، مختاریان ، داریان ، میکالیان ، مستوفیان ، عزیزیان ، عنبریان ، حاتمیان ، سالاریان ، عماریان ، بدیلیان و عمیدیان (ص 199ـ237)، همچنین گروهی از علما و شعرا (ص 442ـ459) و سرانجام ، رویدادهای مهم تاریخی این شهر (ص 464ـ481). این کتاب با فصلی در باب خاتمة کتاب به پایان می رسد (ص 499ـ514).

نویسندة تاریخ بیهق ، افزون بر مشاهدات و شنیده های شخصی ، به تعدادی از اسناد کهن و منابع مختلف ناشناخته مراجعه کرده است . ازینرو این کتاب از لحاظ تاریخی دارای اهمیت فراوانی است . به عنوان نمونه ، اطلاعاتی که از خاندان نظام الملک (ص 125ـ142) و مُهَلّبیان (ص 141ـ174) در این کتاب آمده است ، در هیچ منبع دیگری مشاهده نمی شود. تاریخ بیهق با سبک و سیاق نوشته های سدة ششم تألیف شده و آن را در ردیف چهار مقالة نظامی عروضی سمرقندی و تذکرة الاولیای عطار یاد کرده اند. نثر کتاب برخلاف کتابهایی چون مقامات حمیدی و تاریخ وصاف که آراسته به صنایع بدیعی اند (همان ، مقدمه ، ص 22 )، از سادگی و ایجاز و پختگی برخوردار است و ترکیبی است از سبک قدیم و جدید و از هر دو روش نمونه های زیادی در آن یافت می شود (بهار، ج 2، ص 365). نویسنده در مقدمة کتاب به بعضی از صنایع لفظی اشاره می کند، اما در متن کتاب این صنایع به کار نرفته است . همچنین کاربرد مفردات و ترکیبات عربی در مقدمه نسبت به متن کتاب بیشتر است (صفا، ج 2، ص 995). سالهای وقایع و نیز انساب طوایف و اشخاص غالباً برای اختصار یا دوری از تکرار به عربی نوشته شده است .

تاریخ بیهق نخستین بار از روی نسخة موجود در موزة بریتانیا (کتابت 835) در 1317ش ، به کوشش احمد بهمنیار و با یادداشتهای سودمند محمد قزوینی و محمد مشکوة ، در تهران به چاپ رسید (برای نسخه های خطی رجوع کنید به بیهقی ، مقدمه ، ص 23 ـ 30 ؛
قزوینی ، ج 2، ص 80ـ82). این کتاب را سیدکلیم اللّه حسینی نیز در 1347ش / 1968 در حیدرآباد دکن ، با مقدمه ای ارزشمند به زبان انگلیسی ، منتشر کرد.


منابع :
(1) محمدتقی بهار، سبک شناسی ، تهران ( بی تا. ) ؛
(2) علی بن زید بیهقی ، کتاب تاریخ بیهق ، چاپ کلیم اللّه حسینی ، حیدرآباد دکن 1388/1968؛
(3) احمدبن محمد خوافی ، مجمل فصیحی ، چاپ محمود فرخ ، مشهد 1339ـ 1341 ش ؛
(4) ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج 2، تهران 1339 ش ؛
(5) محمد قزوینی ، بیست مقاله ، ج 2، چاپ عباس اقبال ، تهران 1313 ش ؛


(6) I A ,s.v."Beyhak ªâ, Z ¤ah ¦âral- D ¦ân" (by M. Fuad Kخprدlد).

/ رضا رضازاده لنگرودی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3084
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست