تاریخ بختیاری (یا خلاصة الاعصار فی تاریخ البختیار ) ، کتابی در بارة تاریخ ایل بختیاری و سکونتگاه آنان ، به فارسی . در 1327 عبدالحسین خان سپهر ملقب به لسان السلطنه و ملک المورخین ، به فرمان علیقلی بختیاری سردار اسعد، وزیر جنگ ، و زیرنظر او تحریر کتاب را آغاز کرد (بختیاری و دیگران ، 1361ش ، ص 1). بخش اعظم این اثر نوشتة اوست ، اما مجموعاً چهارده تن در تحریر و تدوین و ترجمة برخی از منابع آن نقش داشته اند که در فصول کتاب نامشان ذکر شده است (رجوع کنید به همان ، ص 11ـ12؛
همان ، 1376ش ، مقدمة کیان فر، ص 31). سردار اسعد شخصاً در منابع جستجو می کرده و پس از بررسی و انتخاب فصول راجع به بختیاریها مطالب را برای تحریر یا ترجمه در اختیار تحریرکنندگان و مترجمان قرار می داده است . علاوه بر آن ، بخشهایی را برای سپهر تقریر می کرده و او آنها را عیناً می نوشته و گاهی در پانویس توضیحاتی در بارة مطالب نقل شده از منابع می افزوده است (همان ،1361ش ، ص یازده ـ دوازده ، نیز رجوع کنید به ص 143، 705، پانویس ).

در تألیف تاریخ بختیاری افزون بر منابع معتبر، از نوشته ها و خاطرات خارجیانی که به منطقة بختیاری رفته بوده اند، با ذکر نام نویسنده و مترجم آنها، استفاده شده که همین امر سبب تکرار برخی از مطالب شده است (همان ، ص ده ). از جملة این آثار است : سفرنامة لیرد ، که نویسنده اش در 1258/1840 به منطقة بختیاری رفته و مدتی در آنجا زیسته بوده است ، ترجمة یوسف مسیحی چهارمحالی (همان ، ص 229ـ 376)؛
سفرنامة بارون دو بد ، جهانگرد روسی که هم زمان با لیرد در میان بختیاریها بوده است ، ترجمة سلطان محمد نائینی (همان ، ص 655ـ 718)؛
و خاطرات سرتیپ هوتم شیندلر ، صاحب منصب انگلیسی ، ترجمة علیرضابن محمدحسین بن کیخسروبن فتحعلی شاه (همان ، ص 65ـ 98).

نگارش تاریخ بختیاری حدود هفت سال طول کشید، زیرا سردار اسعد برای معالجة چشم به اروپا سفر کرد و تألیف کتاب متوقف شد. در 1333 سلطان محمد نائینی به فرمان سردار اسعد کتاب را به پایان رساند (همان ، ص 655، 765ـ766).

تاریخ بختیاری دربردارندة اطلاعاتی وسیع و بی نظیر در بارة تاریخ ، جغرافیای تاریخی ، آداب و رسوم ، باستان شناسی ، ساختار ایلی ، مردم و سرزمین بختیاری است . نثر کتاب به طور کلی ساده و روان است اما یکدست نیست ، زیرا برگرفته از منابع مختلف و با ترجمه های گوناگون است (رجوع کنید به همان ، ص 16،30، 538، 542).

بخش اصلی تاریخ بختیاری نخستین بار میان سالهای 1329 و 1331 در 541 صفحه با تصاویر و نقشه ای از منطقة بختیاری در قطع رحلی به طور ناقص چاپ سنگی شد. این چاپ دربردارندة آن بخش از تاریخ بختیاری بود که در 1327 و 1328 تألیف شده بود و سردار اسعد خود آن را دیده و تأیید کرده بود. این نسخه بدون تغییر در 1355/1315ش تجدید چاپ شد (همان ، ص چهارده ). قسمت دوم تاریخ بختیاری که از کوه رنگین تا رود کارون را دربرمی گیرد، جداگانه به چاپ رسیده است ، اما سردار اسعد که پیش از نابینا شدن این نسخه را خوانده بود، دستور جمع آوری و سوزاندن آن را داد، زیرا این قسمت را خلاف واقع و بی اعتبار می دانست (همان ، ص پانزده ، 746ـ 747). چاپ دیگری از تاریخ بختیاری در دست است که از ترجمة کتاب شش ماه در ایران تألیف ادوارد استاک ، صاحب منصب انگلیسی در حکومت هندوستان ، شروع می شود و وقایع کشته شدن ناصرالدین شاه و محاکمة میرزا رضا کرمانی را دربردارد و با یادداشت سردار اسعد در بارة کتاب تاریخ بختیاری پایان می یابد (همان ، ص پانزده ، 639ـ766).

تاریخ بختیاری مشتمل بر سه بخش مذکور در 1333 چاپ سنگی شد (مشار، ج 2، ستون 1900) و در 1361ش با مقدمة جواد صفی نژاد و با فهرستهای گوناگون در تهران چاپ افست گردید. در 1376ش نیز به کوشش جمشید کیان فر در تهران منتشر شد.

---

منابع :
(1) علیقلی بن حسینقلی بختیاری (سردار اسعد) و دیگران ، تاریخ بختیاری ، چاپ سنگی تهران 1333، چاپ افست 1361ش ؛
(2) همان : تاریخ بختیاری ( خلاصة الاعصارفی تاریخ البختیار )، چاپ جمشید کیان فر، تهران 1376ش ؛
(3) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1350ـ1355ش .

/ مهین فهیمی /