تاریخ بخارا ، مهمترین و قدیمترین تاریخ محلی بر جای ماندة بخارا به فارسی . اصل این کتاب را ابوبکر محمدبن جعفربن زکریا نَرشَخی در 332 به نام امیر نوح بن نصر سامانی (حک : 331ـ343) به عربی نوشته است (نرشخی ، ص 43، 133). از زندگی مؤلف آگاهی اندکی در دست است . به گفتة سمعانی (ج 5، ص 480) نرشخی از مردم قریة نَرشَخِ بخارا بود و در 286 زاده شد. او از ابوبکربن حُریث و عبداللّه بن جعفر روایت کرده و در صفر 348 درگذشته است . سمعانی در این گزارش از تاریخ بخارا یادی نکرده ، به همین سبب قزوینی در انتساب این کتاب به نرشخی تردید کرده و ابوبکر منصور بَرسَخی را (منسوب به بَرسُخان از قرای بخارا) که سمعانی از تألیف او به نام تاریخ بخارا یاد کرده (ج 1، ص 321ـ322؛ نیز رجوع کنید به یاقوت حموی ، ج 1، ص 565) مؤلف احتمالی این اثر می داند (ج 7، ص 198ـ199)، لیکن مدرس رضوی با استناد به متن نسخه ها و زمان تألیف ، این تردید را ناوارد دانسته است (نرشخی ، مقدمه ، ص پانزده ـ شانزده ). از مآخذی که نرشخی از آنها استفاده کرده ، اطلاع دقیقی در دست نیست . با این حال ، برخی محققان کوشیده اند تا منابع مورد استفادة مؤلف را تا حدودی روشن سازند (رجوع کنید به همان ، مقدمة مدرس رضوی ، ص هیجده ـ بیست ویک ،ترجمة انگلیسی ، مقدمه ، ص XIII-XII ).

این کتاب را ابونصر احمدبن محمدبن نصر قُباوی (منسوب به قُبا، از شهرهای فَرغانه رجوع کنید به سمعانی ، ج 4، ص 442) به دلیل اینکه «بیشتر مردم به خواندن کتاب عربی رغبت ننمایند» به درخواست دوستانش به فارسی ترجمه کرد و مطالبی را که بی فایده دانست ، حذف کرد و به جای آن مطالبی از کتب دیگر، مانند خزاین العلوم ابوالحسن عبدالرحمان بن محمد نیشابوری ، بر ترجمة خویش افزود. قباوی حوادث ناتمام روزگار نوح بن نصر و امرای بعد از او را ادامه داد (نرشخی ، ص 3ـ4، 7، 16، 32، 133، قس ترجمة انگلیسی ، مقدمه ، ص XII ، که خزاین العلوم را از منابع محمدبن زُفَر دانسته است ). بار دیگر در 574 محمدبن زُفَربن عمر این ترجمه را کوتاه کرد و به نام برهان الدین عبدالعزیزبن عمر بخاری ، رئیس حنفی بخارا و از بزرگان آل برهان ، موشح ساخت (نرشخی ، ص 4؛
حواشی مدرس رضوی ، ص 141ـ142). پس از محمدبن زُفَر شخص ناشناسی بار دیگر در این کتاب دست برده و حوادثی چون استیلای سلطان محمد خوارزمشاه در 604 بر بخارا، و غلبة لشکر مغول و تسخیر بخارا به دست چنگیزخان در 616 را بر کتاب افزوده است . از این تحریر اخیر است که نسخه های متعددی در کتابخانه های جهان نگهداری می شود (رجوع کنید به ترجمة انگلیسی ، مقدمه ، ص XVII-XIV ).

به سبب ترجمه و تلخیص و اضافاتی که در متن اصلی تاریخ بخارا راه یافته ، اختلافهایی از لحاظ تاریخ و محتوای حوادث در روایات مکرر کتاب دیده می شود (مثلا رجوع کنید به نرشخی ، ص 106 مطلب مربوط به عهدنامة خلیفه برای نصربن احمدبن اسد، قس ص 109، نیز رجوع کنید به ص 106 مطلب مربوط به اسارت عمروبن لیث ، قس ص 124). تاریخ بخارا از حیث احتوا بر اطلاعات منحصر به فرد از اوضاع پایتخت و تاریخ سامانیان ، اهمیت ویژه دارد. این اثر همچین شامل اطلاعات گرانبهایی است که از نظر زبان شناسی و سکه شناسی و باستان شناسی و تاریخی مورد استفادة محققان جدید قرار گرفته است (ترجمة انگلیسی ، مقدمه ، ص XI ، XIV )، فهرستواره ای از مطالب تاریخ بخارا بدین قرار است : قُضات ، وضع اقلیمی و توابع ، اسامی شهر، بیت الطراز، بازار ماخ ، ارگ و منازل پادشاهان ، برخی محلها و خاندانهای مشهور، رودهای بخارا، خراج ، دیوار شهر، ربض (بارو)، ضرب درهم ، فتح اسلامی ، بنای مسجد جامع ، نمازگاه عید، تقسیم شهر میان عرب

و ایرانی ، مقنَّع و سپیدجامگان ، بخار خداها (لقب امرای بخارا)، نَسَب سامانیان و بالاخره دودمان و دولت امیران سامانی از آغاز تا انقراض این دولت در 389. شارل شفر قسمتی از تاریخ بخارا را در > منتخبات فارسی < خود در 1883 میلادی و سپس متن کامل آن را با چند قسمت دیگر در تاریخ سامانیان و ترجمة فرانسوی آن را در 1892 میلادی در پاریس منتشر کرد. در 1897 میلادی نیز لیکوشین ترجمة روسی آن را زیر نظر بارتولد در تاشکند به چاپ رساند. سپس در 1954 میلادی ریچارد نلسون فرای این کتاب را با یادداشتهایی به زبان انگلیسی در کیمبریج منتشر کرد. چاپ اخیر این کتاب به کوشش محمدتقی مدرس رضوی در 1351ش (چاپ اول 1317ش ) در تهران انجام یافته است .

---

منابع :
(1) سمعانی ؛
(2) محمد قزوینی ، یادداشتهای قزوینی ، چاپ ایرج افشار، تهران 1363ش ؛
(3) محمدبن جعفر نرشخی ، تاریخ بخارا ، ترجمة ابونصر احمدبن محمدنصر قباوی ، تلخیص محمدبن زفربن عمر، چاپ مدرس رضوی ، تهران 1351ش ؛
(4) یاقوت حموی ؛


(5) Muh ¤ammad b. Ja ـ far Nars ¢h ¢akh ¦â, The history of Bukhara , translated-from a Persian abridgment of the Arabic original by Narshakh ¦â-by Richard N. Frye, Cambridge 1954.

/ محمدرضا ناجی /